İstanbul’un tarihi yapıtlarının ve sit alanlarının bölge ölçeğinde korunması için Cumhuriyet devrinde çok uzun bir gayret verildi. Birinci köprünün inşası esnasında Boğaziçi’ni muhafazaya dair yapılan davetler, köprünün inşaatı bitmek üzereyken sonuç verebildi ve Nisan 1973’te 1710 sayılı Eski Eserler Yasası’nın yürürlüğe girmesiyle, Boğaziçi’nde yapılacak imar uygulamaları, 1951’de kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun kararlarına bağlandı. Bu kanun bir milat noktasıydı zira bundan evvel geçerli olan, bu bahisteki tek kanun 1884’ten kalmaydı. Cumhuriyetin kuruluşunu, yeni bir anayasa ile yeni bir devlet kurulması olarak tanımlıyor olsak da eski eserler açısından muhafaza kanununun Osmanlı periyodundan kalma biçimiyle devam etmiş olması, tarihi yapıtları ve sit alanlarını korumak konusunda ne kadar geç kaldığımızın delillerinden biri. İstanbul’un korunması gereken pek çok bölgesinin ve anıtının olması ise belirli bölgelere başka konseylerin bakması muhtaçlığını ortaya çıkardı.
İKİNCİ KANUN 1983’TE
12 Eylül sonrası devirde çıkarılan en kıymetli kanunlardan biri, 27 Temmuz 1983 tarihli ve 18113 sayılı Resmi Gazetesi’nde yayımlanarak yürürlüğe giren 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Müdafaa Kanunu oldu. Bu kanuna nazaran, müdafaa şuraları sanat tarihi, müzecilik, mimari ve kent plancılığı bahislerinde uzmanlaşmış şahıslar ortasından Bakanlıkça seçilecek üç temsilci ile arkeoloji, sanat tarihi, mimarlık ve şehircilik bilim kollarından birebir kısımdan olmamak üzere iki öğretim üyesinden oluşmalıydı (Bu kanun 1987’de değişikliğe uğradı).
Artık Unesco Dünya Kültür Mirası listesinde olduğundan bütün dünyanın ortak kültürel mirası sayılan tarihi yarımadanın müdafaasından sorumlu iki başka konsey bulunuyor. Bunlardan 2 no’lu konseyin yetki alanındaki birçok bölge “kentsel yenileme” alanı ilan edilmiş durumda. 4 no’lu konsey ise Ayasofya ve Topkapı Sarayı üzere en değerli yapıtların bulunduğu yerlerden sorumlu.
Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın web sitesinde bu müdafaa şuralarının yetki alanları, görüşmesini yaptıkları kararlar üzere dokümanlar kamuya açık biçimde yayınlanıyor.
Bakanlık web sitesinde 2 No’lu heyetin üye listesi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020MUHAFAZA KONSEYİNDE AVUKATIN NE İŞİ VAR?
Bakanlığın web sitesinde, her şuranın sayfasında üye listesi bulunmuyor nedense… Kimilerinde lider, lider yardımcısı ve üyelerin isimleri belirtilmiş durumda, kimilerinde hiçbir bilgi yok. Örneğin 2 No’lu şurada sorumlu olan akademisyenlere göz attığımızda, İstanbul’dan bir akademisyene rastlayamıyoruz. 2 No’lu heyetin sanat tarihçisi takımında misyon almış olan Prof.Dr. Sedat Bayrakal, Uşak Üniversitesi’nden. Bu muhafaza şurasında bir avukat bulunuyor, üstelik bu avukat akademisyen de değil, yani devlet memuru bile değil. Bu durumda 1983’te çıkan 2863 sayılı kanuna ters halde, muhafaza alanında uzman olmayan bireylerin şuralarda misyon aldığı çabucak gözümüze çarpıyor.
İstanbul’dan sorumlu bir şuraya, neden Uşak vilayetimizden bir profesörün atanmış olduğu merakımızı uyandırıyor. Misyon yeri Uşak olan ve bu kentte ders veren değerli bir akademisyen, anlaşılan bu heyet için İstanbul – Uşak ortasında mekik dokuyor olmalı.
YEREBATAN’IN KONSEYİNDE KİM VAR?
İBB’nin devam eden onarım projesine ek proje önerdiği Yerebatan Sarnıcı ise 4 Numaralı Kültür Varlıkları Müdafaa Bölge Heyeti Müdürlüğü’ne bağlı. 4 No’lu konsey, en değerli yapıtları korumakla mükellef. Bakanlık sayfasında 4 No’lu şuranın üyelerinde kanuna ters bir durum görünmüyor. Mimar Profesör Dr.Sare Sahil’in başkanlığındaki şurada lider yardımcılığını, arkeolog Prof.Dr. Şevket Dönmez üstlenmiş durumda. Üyelerden Doç.Dr.Selman Can, sanat tarihçisi ve Osmanlı mimarisi alanında çalışan bir isim. Halbuki 4 No’lu şuranın alanında pek çok Bizans yapıtı bulunuyor fakat şurada Bizans mimarisi ve sanatı konusunda uzman üyeye rastlanmıyor. Gerçi Türkiye’de Bizans alanında çalışan kişi sayısı hayli azdır lakin bu konseyde, antik mimarlık ile Bizans mimarlığının etkileşimini bilen bir isim olmaması büyük bir eksiklik olarak karşımıza çıkıyor.
Yerebatan Sarnıcı’ndan sorumlu konseyin üye listesi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020Bakanlığın sayfasında yer alan bu bilgilere nazaran Profesör Dr.Sare Kıyı, Gazi Üniversitesi’nden yani Ankara’dan bir isim. Fakat bakanlığın web sitesinde yer alan bu bilginin yeni olmadığını fark etmemiz çok uzun sürmüyor.
Heyetin başka üyelerini internetteki ferdî sayfaları üzerinden incelediğimizde bu sefer, Twitter profilinde kendisini 4 No’lu konseyin lideri olarak tanımlayan kişinin Yüksek Mimar Mehmet Halis Bilden olduğunu görüyoruz.
Mehmet Halis Bilden, unvanından anlaşılacağı üzere yüksek lisans sahibi olduğundan, mimari projelere onay verme yetkisine sahip fakat daha evvel 2016-2018 ortasında AFAD başkanlığını yapmış.
Bilden, AFAD’a atanmadan evvel, 2008-2016 ortasında Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü’nü (TİGEM) yürütmüş. TİGEM müdürüyken Besin Tarım ve Hayvancılık Bakanı Faruk Çelik tarafından vazifeden alınmış ve akabinde Kalkınma Bakanlığı’na müşavir olarak atanmış. Yüksek mimar unvanı taşıyan bir mimarın neden 8 sene boyunca tarım işlerinden sorumlu olduğunu bilemiyoruz. AFAD’ın başına neden bir yüksek mimar getirildiği konusu ise farklı bir soru işareti. AFAD’ın başına getirilmesi sarsıntı anlarında yıkılan binaların hangi alanında hayat kurtarma çalışması yapılması gerektiğini anlayacak kadar mimarlık bilgisine sahip olmasıyla açıklanabilir mi?
4 No’LU KONSEY LİDERİ DİREKT ANKARA’YA BAĞLI
Bilden’in Linkedin’deki şahsî profilinde Ağustos 2018’den beri Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nda yüksek mimar olarak misyon aldığı belirtiliyor. Bu durumda, çok uzun vakittir kamu kurumlarında üst seviye yönetici ve müşavir statüsüyle vazife almış Bilden’in direkt Cumhurbaşkanlığı’na bağlı çalıştığını anlıyoruz. Bilden’in çizdiği yahut uygulamasını yapmış olduğu rastgele bir mimari projeye ise rastlayamıyoruz. Bu kadar ağır formda kamu vazifeleri yapmış birinin mimarlık mesleğine vakit ayıramadığı düşünülebilir.
4 No’lu Heyet Başkanı’nın Ankara ile bu kadar kontaklı bir kişi olması, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdür Yardımcısı Birol İnceciköz’ün yaptığı açıklamanın mana kazanmasını sağlıyor. Muhafaza heyetine gelen projeler, direkt Ankara’ya bağlı çalışan şahısların onayından geçmek zorunda. Hasebiyle İstanbul’un tarihi yarımada bölgesinin Ankara’ya bağlı işlediği sonucuna ulaşıyoruz. Artık bir de bu gerçeği hiç saklamadan açıklayan Birol İnceciköz’ün meslek basamaklarına bakalım.
İNCECİKÖZ NEDEN NEVŞEHİR’E GİTTİ?
Ağustos 2018’de Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdür Yardımcısı olarak atanan İnceciköz, Aralık 2019’da Nevşehir’e Müdafaa Bölge Müdürlüğü’nde yapılan Kapadokya Alan Başkanlığı toplantısı katılmış. Bu toplantıda vali de hazır bulunmuş. Kapadokya Alan Başkanlığı toplantısı üzere muhafaza hedefli toplantılara valilerin ve bakanlık yetkililerinin katılması gerekli midir? Bu bahiste bir yasal düzenlemeye rastlayamadık. Kelam konusu toplantıya katılan öbür isimler ise farklı kademelerde ve farklı vilayetlerde memur olarak karşımıza çıkıyor. İsimlerden biri ise özel bölümde mühendis.
Bakanlığın sayfasında Nevşehir Kültür Varlıklarını Müdafaa Bölge Heyeti Müdürlüğü üyelerinin listesi bulunmuyor. Aslında artık Kapadokya için bu şuranın bir yetkisi artık kalmamış.
MÜDAFAA KONSEYLERİ NASIL DEVRE DIŞI BIRAKILIYOR?
İstanbul’u şimdilik bir kenara bırakıp yalnızca Kapadokya’ya dair haberlere bakalım. Ekim 2019’da yayınlanan bir habere nazaran TBMM’de kabul edilen maddeyle, Kapadokya’nın tarihi, kültürel ve doğal dokusunun birlikte korunması, farklı kurumlara ilişkin planlama yetkilerinin kurulacak Kapadokya Alan Başkanlığı’na devredildi.
Çıkarılan maddeyle Kapadokya Alanı’nda, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Müdafaa Kanunu ile kültür varlıklarını muhafaza bölge konseyleri ile tabiat varlıklarını müdafaa bölge kurullarına verilen yetki ve vazifeler, direkt Kapadokya Alan Komisyonu’na ilişkin oldu. Bu durumda 1983’te çıkarılan 2863 sayılı kanunun artık bir hikmetinin kalmadığını anlıyoruz. İnceciköz’ün Aralık 2019’da Nevşehir’de katıldığı toplantı, işte bu yeni alan kurulunun toplantısıydı.
Bu küçük araştırma, müdafaa şuraları konusunda, bildiğimiz ve bugüne kadar sürdürülen hiçbir kanun ve yönetmeliğin artık bir kıymet-i harbiyesinin kalmadığını kanıtlıyor. İnceciköz’ün icraatları konusundaki başka bilgileri aktarmaya çalışıp bu yazıyı daha fazla uzatmayalım ve çabucak sadede gelelim.
YEREBATAN’IN ÜSTÜ BİNA DOLU!
Tartışma yaratan Yerebatan Sarnıcı sıkıntısına geri dönelim. İBB Planlama ve İmar Müdürlüğü’nün “Tarihi Yarımada Muhafaza Hedefli Nazım İmar Planı Analitik Etüd Paftaları” isimli 2005 yılında yapılmış envanter haritasında, tescilli anıtsal yapılar, tescili önerilenler, tescilli kayıp yapılar dahil olmak üzere her şey bulunuyor. Bu haritaya baktığımızda, Ayasofya’nın karşı çaprazında kalan Yerebatan Sarnıcı’nın ölçüleriyle düşündüğümüzde, aslında sarnıç olarak gezilebilen kısmın sarnıcın ölçüsüne nazaran çok küçük bir alan olduğunu görüyoruz. Haritada pembe ile işaretlemiş olduğum alanın altı tam sarnıç. Bu envanter haritasında yeraltı yapıları yeşil kareli halde belirtilmiş. Münasebetiyle Yerebatan’ın mevcut kısmının bile üstünün yapılarla dolu olduğunu çabucak anlıyoruz.
Artık İstanbul’da yaşanması mümkün zelzele gerçeği üzerinden yine düşünelim. Sarsıntı anında birtakım tarihi yapılarımızı kaybedeceğimizden eminiz. 1500 yıldır ayakta kalmayı başaran Yerebatan mümkün bir İstanbul zelzelesini atlatabilir. İBB’nin önerdiği sütunları gergi ile bağlama projesi olmasa da atlatabilir –bu projeyi antik mimarlık mantığına karşıt bulduğumu belirtmeliyim, antik mimarlıkta sütunlar birbirine bağlanmaz. Yerebatan üzere yapılarda sütunlar yalnızca dikey taşıyıcılardır, tavanı ayakta tutan ve sütunların irtibatını sağlayan ise tavandaki tuğla çapraz tonozlardır ve tonoz içi kemerlerdir. Hasebiyle zelzele anında Yerebatan’ın içindeki sütunlar yıkılmasa da tonozların aşağıya gerçek çökmesi ihtimali vardır. Sütunları birbirine bağlamak tonozların sarsıntıya dayanmasını sağlamaz, bilakis sütunların domino taşları üzere zelzele aksında devrilmesine yol açabilir.
Zelzele anında birinci önceliğimiz tarihi yapıları korumak mıdır? Elbette İstanbulluların ömrü, tarihi yapılardan çok daha kıymetlidir. Bu noktada, sarsıntı anında altında sarnıç olan bir yerin üstünde bulunan binalardaki şahısların can güvenliği açısından, Yerebatan’ın üstündeki yapıları iptal etmemiz gerektiğini İBB’ye ve 4 No’lu konseyin lideri Yüksek Mimar Mehmet Halis Bilden’e hatırlatmamız gerekir. Bilden, evvelce AFAD başkanlığı yapmış bir isim olduğundan, bu mevzudaki ikazımızı dikkate alacağını umuyoruz.
Gazete Duvar
