Jim El Halili
Geçmişte, Covid öncesi sakin ve saf vakitlerde, bilim insanlarının toplumda oynadıkları rol çok daha kolay görünüyordu. Problem işimizi halka açıklamaya geldiğinde, nerede durduğumuzu biliyorduk. Bu yer, yeni bir parçacığa yahut öte gezegene dair bir keşfi duyurmak üzere heyecan vericiydi; veyahut günlük tecrübelerden çok uzak olan mevzuları anlamaya çalışan kayıtsız bir dünya tarafından büsbütün görmezden geliniyordu. Şu anda inanması imkânsız üzere görünüyor olsa da geçmişte -bugünün neredeyse muhteşem kahramanları yahut makus adamları olan- epidemiyologların, immünologların ve virologların uzmanlık alanları hakkında konuşmak için kendilerine bir yayın saati yahut sütun verildiğini sırf hayal edebildikleri vakitler yaşandı.
Dünya nasıl da değişti. 2020 yılında halkın bilime dair iştahı, puslu zamanlardaki kesin bilgi arayışımız nedeniyle tatmin edilemez hale geldi; aslında, bilimin toplumdaki rolüne bakışta büyük bir değişime tanıklık ettik. Medya ve geniş halk kesitleri, bilimsel araştırmaların nasıl yürütüldüğünü ve tezlerinin nasıl sınandığını bilmek istedi ve bilim insanlarının kendi yollarını nasıl bulduklarını ve çalışmalarını nasıl ilettiklerini daha evvel hiç olmadığı kadar detaylı biçimde inceledi. Yani, bu en güç yıllardan bizi ileriye taşıyacak birtakım olumlu şeyler varsa, bunlardan biri, Sars-CoV-2 virüsünü manaya ve onu yenmenin yollarını bulma yarışının daha geniş bağlamda bilimsel araştırma uğraşlarının kıymetini vurgulaması olabilir.
BİLİMİN SALGINLA İMTİHANI
Salgından evvel, uzmanların görmezden gelinmesi konusunda tasa verici bir kültürel periyot yaşanmış, güya beşerler onlardan bıkmıştı: Buna rağmen, bu yıl, ister kolay hijyen, toplumsal uzaklık, yüz maskesi kullanma yahut aşı yaptırma üzere mevzularda, isterse de ‘bilime güvenin’ ve ‘bilimsel tavsiyelere uyun’ üzere davetlerde olsun, halk büyük oranda süratli bir formda karşılık verdi. Bilim insanları için bu durum yeni bir zahmeti ortaya çıkardı: Bu, spot ışıkların altına çıkan birçok kişi tarafından hevesle kabul edilen bir problemdi.
Onların işi, heyecan verici keşifler hakkında halkın zararsız merakını beslemek değildi -geçen yıl da bu türlü değildi-; bundan çok, siyaset yapıcılara yol göstermek, daha geniş bağlamda kamuoyuna bu tavsiyelerin bir sonucu olarak kabul edilen ve çoğunlukla dayanak görmeyen siyasetlere münasebet sağlamak ve birebir vakitte dünyanın dört bir yanında görünmez bir düşmanı anlamaya ve onu yenmeye çalışan laboratuvar araştırmalarının ilerlemesidir.
Geçtiğimiz yıl boyunca, birçok bilim insanı sadece hayat kurtarma hedefini taşıyan bir yarışta her zamankinden daha süratli ve sert şartlarda çalışmak zorunda kalmadı, tıpkı vakitte gerçekleştirdikleri ilerlemeler hakkında tertipli biçimde bilgilendirme yapmaları gerekti. Bu vakit zarfında, bilimin içerdiği ve belirsizliğin ehemmiyeti, sonuçların tekrarlanabilirliği, data birikimi aracılığıyla bir fotoğrafın etaplı biçimde tamamlanması ve bu fotoğraf eksik olduğunda yanılgı yapmanın kaçınılmazlığı üzere süreçleri ve bilimsel bilginin nasıl kazanıldığını açıklamak zorunda olduklarını fark ettiler.
TOPLUM YANLIŞSIZ BİLGİ ARAYIŞINDA
Bu harekete geçme davetinin başarısı, günlük bilim haberleri ve tavsiyeleri konusunda basının ve halkın açlığını beslemek açısından o kadar başarılı oldu ki, artık çabucak herkesin üstel eğriler, yanlış olumlular ve R kıymetleri hakkında en azından temel bir anlayışa sahip olması gerektiğini düşünmek akla yatkın görünüyor. Bu tipten teknik kavramlar, artık tıpkı hava durumu hakkında konuştuğumuz üzere rahatça ve tertipli biçimde tartışılıyor. Bilimin büyük kısmı birçok insan tarafından bilinmese de halkın bilime ve bilim beşerlerine olan itimadı tahminen de hiç olmadığı kadar yüksek bir düzeye ulaştı. Ve artık, bu felâketvari yılın sonuna gelmişken, bilim, her biri virüse karşı uğraş etmek maksadıyla kendine has moleküler mühimmat üretmek için genetik talimatlar veren etkileyici bir aşı yelpazesi üreterek, engebeli seyahatinden muzaffer bir halde çıkıyor.
Tahminen artık tüm bu büyük bilimsel beyinler araştırma laboratuvarlarının sakin ortamına geri dönecek ve daha az medyatik biçimde kaldıkları yerden çalışmalarına devam edecekler. Muhtemelen bu türlü olacak. Ancak bilimsel formül hakkındaki tüm bu konuşmalar, herkesin bildirisi almadığı ve konuşmaların birçoklarının tartışmalı olduğu gerçeğinin de altını çiziyor. Ve bundan dolayı, 2021’de hepimiz bilimin sunduğu araçları kullanmalıyız: Bu, yanlışları ve yanlış bilgileri ortadan kaldırmak için muteber delil, eleştirel düşünme, açık tartışma ve yeni bilgiler ışığında fikirlerimizi gözden geçirmeye yönelik bir istektir. Bu konu, önümüzdeki hafta ve aylarda hayati bir kıymete sahip olacak.
TELAŞLARIN ÜSTESİNDEN DOĞRULARLA GELİNİR
Kitlesel aşılama programlarının başlaması nedeniyle kusurlu bir güvenlik hissine kapılan birçok insanın, kendilerini Covid-19’un da Noel tatiline girdiğine ikna ederek gardlarını düşürmesinden tasa ediyorum. Başka yandan, aşının güvenilirliği hakkında kâfi denetimler yapılmadan çok süratli bir halde uygulamaya geçilmesi nedeniyle kaygılı olan ya da daha aptalca, genel olarak aşılardan kaçınılması gerektiğine inanarak aşılanmayı reddedecek değerli bir azınlık da kelam konusu. Bu durumda, bilhassa de virüsün kendisinden daha süratli yayılabilirken, toplum bu cins yanlış bilgilere nasıl reaksiyon vermeli?
İnsanların Covid salgınının bir aldatmaca olduğu ya da aşıların zihin denetim aracı olarak kullanılacağı üzere saçma ve yanlış anlatılara inanma eğilimi, gerçek bir tasa kaynağı olabilir mi? Doğal ki olabilir. Pekala bu şaşırtan mı? Tam olarak değil; zira komplo teorileri yeni bir olgu değildir. Dedikodu yapmak, uydurmak, abartmak insan tabiatına dahildir; iktidardakiler ise politik yahut finansal gayeleri doğrultusunda hep propaganda yahut gerçeğin çarpıtılması araçlarını kullanacaktır. Bilgi bombardımanı yaşadığımız bir çağda, birçok insanın gerçeği palavradan ayırması güç olabilir; zira çok fazla insan ‘zayıf bilgi okuryazarlığı’ diye isimlendirebileceğimiz bir sorun yaşamaktadır.
Hepimiz cevaplar arıyoruz ancak nereye bakacağımızı ve kime güveneceğimizi bilmemiz gerekiyor. Örneğin yeni Covid aşılarını ele alalım: Bilim insanları, yeni aşıların inançlı ve tesirli olup olmadığını öğrenmek için yürütülen ve on binlerce gönüllüyü kapsayan rastgele denetim çalışmalarının mümkün olduğunca iyi olduğunu çok iyi anlıyorlar. Bunlar, delile dayalı bilimin altın standardıdır. Pekala bu emniyetli bilgi toplama süreci daha yaygın biçimde halk tarafından da anlaşılıyor mu? Aşılar üzere bahislerde anlatılan uydurma öykülerin akıntısına kapılacak birçok insan mevcut; bu uydurma kıssaların büyük kısmı ideolojik olarak yönlendirilmektedir ve çevrimiçi ortamda kolay kolay ulaşılabilir durumdadır.
BİLGİNİN SİYASALLAŞMASINI ENGELLEMELİYİZ
Bilimsel bilginin siyasallaşması bu yıl çağ atladı lakin hayatımız üzerinde bu kadar direkt bir tesiri olduğunda muhtemelen bu durum kaçınılmazdır. Bilhassa salgın esnasında kutuplaşmış görüşlerden oluşan bu mayın tarlasında gezinmek, hem bilim insanları hem de bilim insanı olmayanlar için gerçek bir zahmet oldu. Başka yandan, bu durum bizi, akılcı ve eleştirel düşünmenin kıymetini açık ve samimi bir biçimde müzakere etmekten ve tartışmayı sürdürmekten caydırmamalı.
Bütün bunlar kıymetli lakin sadece salgından kurtuluşumuzu görmek için değil. Önümüzde yatan birçok gayret için, yanlış bilgilerle çaba etmek ve toplumun bilime olan itimadını korumak gerekir. 21’inci yüzyılda insanlığın karşı karşıya olduğu en büyük problemlerle başa çıkabilme hüneri, ister iklim krizi olsun, ister hastalıkları ve yoksulluğu ortadan kaldırmak, ister yaşanacak yeni salgınlar, ister yalnızca kendimiz ve kozmostaki yerimiz hakkında daha fazla bilgi edinmek olsun, her şey açıklık ve işbirliğine bağlı.
İnsanlığın hayatta kalmasını sağlamanın yükünü omuzlamak sırf bilim beşerlerine bırakılmamalı. Siyasetçiler, medya ve halkın tamamı, tıpkı geçen yıl olduğu üzere, oynaması gereken bir role sahip. Tahminen de 2020 boyunca öğrendiğimiz bu yeni dersler, karanlık Covid bulutu karşısında gerçek bir umut ışığı olabilir.
Makalenin özgünü The Guardian gazetesinde yayımlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
