A. Tunç Şen*
7 Aralık 2020 sabahı tarihçilerden oluşan haber kümelerine Osmanlı tarihçiliğinin duayenlerinden Metin Kunt’un 3 Aralık’taki vefat haberi düştü. Osmanlı tarihi konusundaki okur müellifliği tanınan yayınlarla sonlu kalanlara, yolu kendisinin ders vermiş olduğu kurumlardan ya da konferans verdiği toplantılardan pek geçmeyenlere maalesef pek de aşina gelmeyebilecek bir isim Kunt. Lakin yazdıkları ve yaptıklarıyla Osmanlı tarihinin gerek müstakil bir saha olarak serpilmesinde gerekse dünya tarihçiliğine eklemlenmesinde çok değerli katkılar yapmış olan Kunt’un Osmanlı tarihçiliği içerisinde müstesna ve kolay dolmayacak bir yeri var. Yıllar önce kendisinin tedrisatından geçmiş ve ilmî silsilesine mensup olmaktan kıvanç duyan eski bir öğrencisi olarak Metin Kunt’un anısını anmanın ve değerini hatırlatmanın kaybının yarattığı acıyı bir nebze dindireceği ümidiyle kaleme alıyorum bu yazıyı.
Metin Kunt’un Osmanlı tarihçiliği içindeki istisnai yeri, 1960lı yıllarda Robert Kolej’de tamamladığı lise ve lisans eğitimden sonra doktora eğitimine başladığı Princeton Üniversitesi’ndeki yıllarına dek götürülebilir. Bugün Türkiye çıkışlı çok sayıda Osmanlı tarihi araştırmacısı ve doktora öğrencisi, evvelki jenerasyonların açtığı kulvarlar sayesinde ABD’deki çeşitli üniversitelerde çalışmalar yürütüp kürsüler yönetiyor. Fakat 1970’lerin ikinci yarısı ve 80’lere kadar ABD’deki görece hudutlu sayılabilecek Orta Doğu/İslam ve Osmanlı tarihi çalışmalarında Türkiyeli doktora öğrencisi ve araştırmacı bulmak bir epey enderdi. 1971 yılında Princeton Üniversitesi Yakın Doğu Çalışmaları Bölümü’nde Osmanlı tarihi alanında doktora veren Türkiye’den birinci öğrenci olarak Metin Kunt bu açıdan kıymetli bir milat teşkil ediyor. Bahsi geçen periyotta ABD’deki Orta Doğu/İslam ve Osmanlı tarihi programlarında Türkiyeli araştırmacı ve öğrenci sayısının yok denecek kadar az olmasında Osmanlı ve İslam tarihi alanlarında çalışmanın devir Türkiyesi’ndeki düşük prestijinin da muhtemelen rolü vardı. O denli ki Metin Kunt, Köprülü Mehmet Paşa ve devri üzerine tamamladığı doktora tezini (“The Köprülü Years: 1656-1661”) ithaf ettiği annesiyle babasının, oğullarının Osmanlı tarihi alanına eğilmek istediğini birinci duyduklarında çok şaşırdıklarını yazacaktı.
Princeton’daki doktora eğitimi mühletince Martin Dickson, Norman Itzkowitz, David Ayalon üzere İslam ve Osmanlı tarihi alanındaki birçok değerli isimle teşrik-i mesai yaptı Kunt. Bu isimler ortasında yolu o periyot bir yıllık ziyaretçi araştırmacı olarak oraya düşen Halil İnalcık da vardı (kendisi de birkaç sene sonra University of Chicago’daki uzun serüvenine başlayacaktı). Doktorasını bitirdikten sonra lisans eğitimini tamamladığı Robert Yüksek Okulu’na, daha doğrusu yeni ismiyle Boğaziçi Üniversitesi’ne dönen Kunt sonraki üç sene boyunca araştırmalarını Topkapı Sarayı Arşivi ve o zamanki ismiyle Başbakanlık Arşivi’ndeki defterler ve evraklar üzerine ağırlaştırdı; bu mühlet zarfında Cengiz Orhonlu ve Halil Sahillioğlu üzere kendisinden evvelki jenerasyonun mümtaz Osmanlı tarihçileriyle yakınlaşma imkanı buldu. 1975 tarihinde “Sancaktan Eyalete: 1550-1650 ortasında Osmanlı Ümerası ve Vilayet İdaresi” başlıklı doçentlik tezinde, tımar sisteminin enflasyonist baskılar sonucunda çözülmesiyle birlikte imparatorluğun taşra yönetiminde yaşanan değişimleri ve merkezden atanan geniş yetkili eyalet valilerinin artan nüfuzunu inceledi. Ki bu tezi, 1978 yılında Boğaziçi Üniversitesi Yayınları’ndan tıpkı isimle yayımlanırken, 1983 yılında Columbia University Press tarafından basılan The Sultan’s Servants: The Transformation of Ottoman Provincial Government, 1550-1650 (Padişahın Kulları: Osmanlı Taşra Yönetiminin Dönüşümü, 1550-1650) isimli kitabının da temelini oluşturuyordu.
Padişahın Kulları’nın değeri, 16. yüzyıl sonlarından itibaren “gerilediği”ne ve merkezi gücünü yitirdiğine inanılan imparatorluğun aslında gerilemekten çok feodal bir toprak rejiminden gelişkin bir para iktisadına ve merkezden görevlendirilmiş geniş yetkili ve nüfuzlu eyalet valilerinin yönetimine geçmek sûretiyle “modern”leştiğine yaptığı vurgudan kaynaklanıyordu. Kunt’un bu önemli bulguları, on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda Osmanlı toplumunda ve teşkilatında yaşanmış kıymetli değişimleri, kelam gelimi taşrada yükselen ayan sıkıntısını ya da paşa-bey kapılarının mali ve ticari faaliyetlerini inceleyen sonraki kuşak araştırmacılara da kritik bir ışık tuttu.
Çalışmalarını genel olarak Osmanlı toplumunda ve siyasetinde “kapı” tertibi ve kul sistemi üzerine ağırlaştıran Kunt, 1970’ler boyunca ve 1980’lerin başında birçok kıymetli çalışmaya imza attı. Bunlar içinde, kullar ortasında etnik köken yakınlığından kaynaklı hizipçiliği incelediği “Ethnic-Regional (Cins) Solidarity in the Seventeenth-Century Ottoman Establishment;” kul kökenli ekabirin hizmetindeki başka kulları ortaya seren “Kulların Kulları;” 17. yüzyılda taşradaki bir Osmanlı valisinin özel hesaplarını neşrettiği “Bir Osmanlı Valisinin Yıllık Gelir-Gideri, Diyarbekir, 1670-71” ile tekrar on yedinci yüzyılda ağır ticari ve mali faaliyetlerde bulunmuş enteresan bir Osmanlı vezirinin kıssasını anlattığı “Müteşebbis Bir Osmanlı Veziri: Derviş Mehmed Paşa” ( Daha sonra İngilizce olarak da Turcica’da yayımlandı şu başlık altında: “Derviş Mehmed Paşa, Vezir and Entrepreneur: A Study in Ottoman Political-Economic Theory and Practice”) sayılabilir.
1981’de Boğaziçi Üniversitesi’nden ayrılan Kunt, İngiltere’de Cambridge Üniversitesi’ne başlayacağı 1986 yılında kadar Yale, New York, Fordham, Columbia üzere üniversitelerde öğretim üyesi olarak bulundu. Metin Kunt’un 80li ve 90lı yıllardaki entelektüel faaliyetleri çoğunlukla Osmanlı tarihinin erken çağdaş dünyanın global sistemi içindeki yerini ve değerini göstermeye yönelik kitap derlemeleri (örneğin Christine Woodhead ile birlikte 1995’te hazırladıkları ve daha sonra Türkçeye de çevrilen Süleyman the Magnificent and His Age: The Ottoman Empire in the Early Çağdaş World) ve kitap tenkitlerine odaklanırken, Türkiye’de Osmanlı-Türkiye tarihi üzerine hazırlanan ders kitabı mahiyetindeki akademik derlemelere (örneğin Sina Akşin’in editörlüğünde hazırlanan Türkiye Tarihi serisi) katkı yapmayı da ihmal etmedi. 1999’dan 2015’e kadar bir periyot Cambridge bir periyot Sabancı Üniversitesi biçiminde devam eden çalışma nizamı içerisinde Cambridge History of Turkey serisinin kurucu editörlüğünü üstlenmenin yanı sıra 2011 yılında Jeroen Duindam ve Tülay Artan ile bir arada Royal Courts in Dynastic States and Empires: A Küresel Perspective isimli derlemeyi hazırladı. Son yıllarında çalışmalarını daha çok erken çağdaş periyotta bilgi sosyolojisi ve Osmanlı dünyasında okur-yazarlık mevzuları üzerinde ağırlaştırmıştı.
Osmanlı dünyasını ebediyen daha geniş bölgesel, global ve tarihi bağlamı içerisinde anlamaya dikkat etmiş; arşiv dokümanlarıyla anlatı kaynaklarını bir ortada kullanmaya ihtimam göstermiş; kendi kullandığı arşiv kaynaklarını öbür tarihçilerin de kendi araştırmalarında istifade etmesi için cömertçe neşretmekten hiçbir vakit çekinmemiş Metin Kunt’un bu ilmi mirasından alınacak çokça ilham var. Bir bilim olduğu kadar bir zanaat de olan tarihçilikte, bu zanaatın böylesi teknik incelikleri yanında insan olarak inceliği, nezaketi ve zarafeti koruma etme konusunda da Metin Hoca’nın kendisini tanıma talihi bulanlara verdiği çokça ilham oldu. Onun vakitsiz gidişinin yarattığı hüzün, ilmi büyük bir alimin kaybı kadar kalbi latif bir Hoca’nın, ağabeyin, dostun, meslektaşın yitiminden olsa gerek.
Columbia Üniversitesi, Tarih Kısmı
Gazete Duvar
