Narod Siranuş Minasyan, İzmir Ermeni toplumundan geriye kalan pahalı ailelerden birinin üyesi. İzmir ve Kıyı Ege üzerine değerli bir kütüphaneye sahip. Onunla ne vakit karşılaşsam daima İzmir konuşur. Ya ender bir İzmir haritasına ulaşmanın heyecanını paylaşır -ki ayaküstü son karşılaşmamızda sonlu sayıda basıldığını belirttiği ‘Osmanlı Periyodu İzmir Planları ve Haritaları’ kitabını almıştı- ya da İzmir’e ilişkin bir efemeranın peşinde Kadıköy sahaflarını adımlıyordur. O denli ya İzmir’de vaftiz olmuş, sevgili babası, uzun yıllar Bayraklı Saint Antuan Kilisesi’nde diyakon olarak din adamlığı misyonunda bulunmuş. Gelin İzmir Ermeni toplumunu bir de Narod Siranuş Minasyan’dan dinleyelim.
Berken Döner ve Narod Siranuş Minasyan Osmanlı yönetiminde İzmir, Aydın Vilayeti İdari Başşehri olarak geçiyor. İzmir Ermenileri bu yapının içerisinde nerede yer alıyordu?
İzmir’in yakın vakitlere dek dayanan tarihinin en detaylı ve geniş sunumları, yeni literatür bilgileri ve birçok yabancı gezginlerin kaleme aldıkları yazınsal anılar ve bilhassa de liman kenti olmasından mütevellit ticari yazışmalar içerisinde genelde 16. yy’dan itibaren beğenilen bir görünüm gösterir. Körfez’in iki yanına açılmış kanatlarıyla M.Ö. 3000 yılında birinci yerleşim yeri olan Bayraklı’sıyla doğusunda Karşıyaka’sı (Cordelio) kıyı düzlükleri ile körfezin öte tarafında Hatay ( Mısırlı), Buca ( Bugia) ve Karataş (Melantia) Zirveleri ile, Kadifekale (Pagos Dağı) ve küçük dağsıraları ile çevrili bir kent pozisyonuyla ‘Ege’nin incisi’dir. İzmir, 18. yy’dan başlayarak çokkültürlü demografik yapısı ile apayrı bir görünüm sergiliyordu. Kendine has görünümleriyle farklı yapıları ve etnik kültürleri ile kenti oluşturan mahalleler de kentin sembolik görünümünü dışa vurmaktaydı. Günümüz Alsancak (Punta)’tan başlayarak Karataş’a gerçek yola çıktığımızda Levanten (Frenk), Rum, Ermeni ve Türk mahalleleri tıpkı bir boyun süsünün şık boncukları üzere sıralanırken, Kadifekale , Karataş, Hatay ve Güzelyalı (Klazomenia, Klizman) da bu süslemenin son ve ek halkalarını oluşturmaktaydı. İzmir Ermenileri ile ilgili birinci yazılı kayıtlara 1261 yılında Bizans İmparatoru Mihail Paleologos ile Cenova ortasında imzalanan bir ticaret antlaşmasında rastlanır. İzmir Ermenileri’nin birinci yerleşim yeri olan Kadifekale, kentin en yüksek noktasıdır. Polonyalı Simeon’un ‘Tarihte Ermeniler’ isimli kitabında Kadifekale’de yaşayan Ermenilerin 100 hane olduğunu, biri kale içinde başkası kale dışında olmak üzere iki kiliseye sahip olduklarını görüyoruz. 1500’lü yıllara yanlışsız Kadifekale’den gelerek, Meles Irmağı üzerine inşa edilen Kervan Köprüsü çıkışına yerleşen Ermeniler HAYNOTS yani (Ermeni Yerleşimi) Mahallesi’ni kurdular. 16. ve 17. yy’da yaşanan Ululuğu İsyanları sonucunda Anadolu Nahçıvan, Karabağ ve Erivan’dan gelen yaklaşık 1000 aile ve tekrar 17. yy’da İran Hükümdarı I. Şah Abbas’ın Güney Kafkasya’da gösterdiği baskılar sonucu kaçarak İzmir’e gelen Ermeniler ile Haynots nüfusu artış göstermiştir. 18. yy’da tekrar bilhassa Doğu Anadolu’dan gelen Ermeniler ile sayı daha fazla çoğalmıştır.
Fotoğraftakiler soldan sağa Eftig Minasyan, Siranuş Aleksanyan Minasyan, Krikor Minasyan, Hagop Minasyan ve Hilda Minasyan Lostar
Smyrna’da Osmanlı Ermenileri ve Ermeni olmayanlar nasıl bir birliktelik içindeydi? Bu manada İmparatorluğun öbür kentlerinden hangi taraflarıyla ayrılıyordu?
Günümüzde dahi kentsel nizam konusunda mümkün olmayan bir yerleşim sistemi içinde Türk, Levanten (Frenk), Rum, Musevi ve Ermeni Mahalleleri’nin, kendilerine mahsus toplumsal, kültürel, dinî yapıları vardı. Halklar günlük, toplumsal manada özel bir devinim sergilemekteydiler. Gerçi liman ticaretinin ekseriyetle Batılıların inhisarında olması vakit zaman lokal halkla problemler yaşanmasına sebebiyet verse de vakit içerisinde bu sıkıntıların karşılıklı mutabakatlarla giderildiği bilinmektedir. İzmir’in değerli bir liman kenti olması ticari manada etnik yapısı farklı olan insanların da birbirleri ile olan toplumsal alakalarını olumlu tarafta etkilemiştir. Şunu diyebilirim ki, farklı etnik ve kültürel yapılara sahip olan bu toplumların ahenk içerisinde ömürlerini sürdürmeleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun başşehri olan İstanbul’dan sonra bu konuda ikinci sırada yer almaktaydı.
Baba tarafınızdan İzmirli’siniz. Sizin için bu kentin değerinin epeyce fazla olduğunu biliyoruz. Aileniz de Haynots’da mı yaşardı?
Ermeni toplumunun bir ortada ikamet ettiği Haynots, 1500’lü yılların başlarında 8000 nüfus ile kurulmuş. Haynots Mahallesi vakit içerisinde kendi kurum ve kuruluşlarına kavuşmuş. Birinci imalinin 17. yy’da olduğunu bildiğimiz ve 1668 yılında sarsıntı sonucu hasar gören, 1845 İzmir Yangını’ndan sonra restore edilen, tıpkı vakitte İzmir Ermeni Toplumu’nun dini manevî reisliği ve katedrali olma özelliğine sahip olan Surp Isdepanos Kilisesi bu mahalleye görünümünü veren değerli yapıların başında gelir. 1801 yılında inşa edilen ve görülen gerek üzerine 1879 yılında tekrar yapılan ve bahçesinde Hayırsever Hovhannes ve Hagop Ispartalıyan Kardeşler’in heykelleri olan ve Derder Sokağı’nda ana giriş kapısı bulunan Surp Krikor Lusavoriç Hastanesi de bu mahallededir. Üstelik Osmanlı Dönemi’nde kurulan birinci Ermeni Hastanesi olma özelliğini taşır. 1799 yılında açılan ve 1825 yılında Avedis Ekizyan ve Krikor Baboyan’ın maddi dayanaklarıyla daha büyük bir bina olarak inşa edilen Surp Mesropyan Erkek Okulu , 1820 yılında eğitim hayatına başlayan, lakin 1845 yılında Büyük İzmir Yangını’nda yanan, 1849 yılında Hovsep Çelebi Yusufyan tarafından taş bina olarak yine inşa edilen Surp Hıripsimyants Kız Okulu, Surp Hıripsimyants Kız Okulu öğrencilerinin kurduğu Hıripsimyants Anaokulu da mahallenin kıymetli yapılarındandır. O denli ki bu yapılar sayesinde Haynots, Ege Ermenileri’nin merkezi pozisyonunda olan bir yer. Ne yazık ki Haynots 1845 Büyük İzmir Yangını’ndan nasibini almış, mahallede bulunan 900 konuttan geriye yalnızca 37’si sağlam kalmış. Kelam konusu yangın esnasında Surp Mesropyan Okulu ve Surp Isdepanos Ermeni Katedrali de yanmış, arşivler yok olmuş. Yangın sonrası İstanbul’dan gönderilen iki mimar ‘Mahalle’yi tekrar şekillendirerek, eski canlılığına kavuşmasını sağlamışlar. Şunu da belirtmek isterim ki İzmir Ermenileri yalnızca Haynots’ta değil Bornova, Göztepe, Karşıyaka, Konak, Karataş, Ödemiş, Bayındır, Bergama, Kınık ve Cumhuriyet periyodunda Aydın vilayetine ilçe olarak bağlanan Kuşadası’nda da ikamet etmekte olup, bu yerlerde de okul ve kiliselere sahiptiler.
İzmir Surp Isdepanos Ermeni Kilisesi İşte bu Haynots Mahallesi Surp Isdepannos Katedrali’nde 10 Kasım 1916 yılında Minasyan Ailesi’nden Hagop ve Hovhannesyan Ailesi’nden Zaruhi dünya konutuna girerler. Bu evlilikten 1917 yılında Krikor isimli bir çocukları olur. Dedem Krikor’un babası olan Hagop Dedem’in Haynots’ta bir konutu ve bakkal dükkanı varmış. Kendi hâllerinde yaşayıp giden aile büyüklerim 1919 yılının Türk-Yunan tansiyonunda hayli sarsılmışlar. Hagop Dedem çok huzursuzmuş. Daha büyük acıların yaşanmasından korkarak, kenti terk etmeleri gerektiğini düşünmüşler. İstanbul Kadıköy’e yerleşmişler. Kadıköy’e yerleşmelerinde sonra iki oğulları daha olmuş, Haygaram ve Minas. Dedem Krikor, Özel Aramyan İlkokulu’ndan mezun olmuş. 1939 yılında aslen Yalovalı lakin 1919 Şam doğumlu Babaannem Siranuş Aleksanyan ile evlenmişler. Bu evlilikten Babam Hagop ve Halam Hilda dünyaya gelmiş. Babaannem Osmanlı Tiyatrosu sanatkarlarından Harutyun-Siranuş Aleksanyan çiftinin torunlarından. İsmini Büyükannesi Siranuş’tan almış. İzmirli Krikor Dedem’in yıllar sonra Kadıköy’de, bir vakitler İzmir Sporting Club’da Minakyan Kumpanyası ile çeşitli tiyatro oyunları sergileyen Harutyun – Siranuş Aleksanyan çiftinin torunları Siranuş ile evlenmesi tesadüf mü? Dört yaşımda cet memleketim İzmir’de vaftiz olmamın benim için bedeli çok büyük. Vaftiz edildiğim günün her anını hatırlıyorum. Bugün Babaannem Siranuş’un ismini ikinci isim olarak ben taşıyorum. Hagop Dedem’in ve Zaruhi Büyükannem’in İzmir Surp Isdepannos Kilisesi’nde evlendiklerine dair kilise evlilik dokümanı İzmir geçmişimle olan en büyük irtibatım. Babamın vazife gereği çocukluğumda çok fazla İzmir’de bulundum. İzmir benim için cet memleketim demek, Merhum vaftiz babam Rahip Vincenzo Rino Succi demek. Enternasyonal Fuar Alanı- Kültürpark demek, Karşıyaka, Konak ve Asansör demek. Selçuk demek. Bayraklı Saint Antuan Kilisesi demek. İzmir benim için çok şey demek…
Osmanlı İzmir’in toplumsal, ticari ve kültürel ömrü hakkında neler söyleyebiliriz?
İzmir’in toplumsal, ticari ve kültürel hayatında Türk halkının yanı sıra Rumların, Levantenlerin, Yahudilerin, Ermenilerin de büyük hisse ve iştirakleri oldu. Liman ticareti konusunda İzmirli Ermeniler aktiflik gösterseler de Levantenlerin bu konuda çok daha hareketli oldukları kesin. Uzun mühlet yan yana yaşayan Türk, Ermeni, Rum ve Levantenler ağır bir etkileşim içindeydiler. İzmirli Ermeni ailelerin bana aktardığı bilgilere nazaran, günümüz Basmane semtinde Ermenilerin basma atölyelerine hayli sık rastlanıyor. Bunun yanı sıra, incir ve kuru üzüm paketleme atölyeleri de ağır olarak Ermenilerin elindeymiş. Uzun yıllar birebir kentte yaşayan halkların kültür etkileşimi içerisinde de olmaları bence yadsınamaz. Kentte bulunan eğitim kurumlarında yalnızca ilişkin oldukları cemaat yahut topluluk mensuplarının çocukları değil öteki halkların çocuklarının da eğitim gördüğü düşünülürse, bu ihtimal daha da kuvvetleniyor. Bir Ermeni çocuk Rum Okulu’nda eğitim görebiliyor, bir Levanten çocuk Ermeni Okulu’nda eğitim görebiliyor… Eğitim kurumlarındaki bu durum bence kültürel açıdan kent için bir zenginlik kaynağını oluşturuyor. Tanınmış yazarlarımızdan Halit Ziya Uşaklıgil’in İzmir Viyana Mıkhitaryan Manastırı Koleji’nde lise eğitimini tamamlayıp mezun olması buna bir örnektir. Kentte yaşayan tüm milletlerin kendilerine ilişkin basın-yayınları, eğitim kurumları ve toplumsal alanları olduğu gerçeğini göz önünde bulundurursak, kültürel manadaki bu zenginlik doğal olarak ticari ve toplumsal hayatı da olumlu tarafta etkilemiş.
Kentin değerli kültür ve bilhassa tiyatro şovları merkezlerinden Pathe, Concordia ve Sporting Club’ı anmadan geçemeyeceğim. Levantenlere ilişkin olan bu yapılar bir bakıma tüm toplumların toplumsal ve kültürel manada ortak noktasıydılar.
1922 Yangın sonrası Haynots İzmir tarihinde birkaç kırılma noktası var. Geçmişe baktığımızda bir büyük olay var ki tarihi sürecin değişmesine neden olmuş: İzmir Yangını. İzmir Ermenileri bu büyük olayı nasıl karşıladı?
Tarihi süreçte birçok zelzeleler, salgınlar, yangınlar gören İzmir için en sarsıcı kırılma noktası 21 Mayıs 1919 yılında Yunan İşgali ile başlayan acı sürecin son noktası, tarihi ve failleri netleşmiş kabul edilse de şimdi birçok mevzuda soru işaretleri ile dolu olan 1922 Büyük İzmir Yangını. Yangın ile birlikte kent yalnızca huzurlu ve görkemli görünümünü değil, kültürel, toplumsal ve ticari manada birçok öğesini ve en kıymetlisi çok kültürlü demografik yapısını kaybetmiştir. Has İzmirli, Erdoğan Lostar beyefendinin anlatımına nazaran, okula gidebilmek için Karşıyaka’dan Körfez’in öte tarafına gelir ve yangın yıkıntıları içerisinden korkarak geçermiş. Yıkılmış meskenler, eşyalar, fotoğraflar… Ne vakit İzmir’e gitsem, bir vakitlerin Haynots’u günümüzün Kültürpark alanı olan yere giderim. İçimden inancımca sessizce dua eder ve kendi kendime sorarım. Sanki Büyükbabamın konutu ve bakkal dükkanı neredeydi? Surp Isdepannos Kilisesi, Basmane sonuna yakınmış… ‘Acaba şurası olabilir mi?’ Bunlar üzere birçok sorular başımın içinde dolaşıp durur. İzmir Yangını üzerinden 98 sene geçti fakat benim içimde o yangın hiç dinmedi…
Pek çok kaynakta “Ermeni Aydınlanma Hareketi”nin İstanbul’dan evvel İzmir ‘de başladığı savunulur. Bu mevzuda neler söyleyebiliriz?
‘Ermeni Aydınlanma Hareketi’ içerisinde (ki bu bahis birçok uzman tarafından ‘Ermeni Rönesansı’ olarak da tanımlanır) İzmir bu mevzuda İstanbul’dan öncelikli bir pozisyona sahiptir. Osmanlı Dönemi’nde 1840-1887 yılları ortasında yayınlanan birinci Ermenice gazete olan ‘Arşaluys Araradyan’ İzmir’de yayınlanır. Bunun yanı sıra 1854- 1855 yılları ortasında yayınlanan ‘Tutag Haygazyan Dergisi’, 1862 yılında yalnızca on iki kısım yayınlanan ‘Haverjahars ( Sonsuz Hayat Tanrıçası) Dergisi’, 1871-1909 ve 1919-1922 yılları ortasında yayınlanan, Mamuryan Matbaası’nın sahibi Metdeos Mamuryan önderliğinde ‘Arevelyan Mamul (Doğu Basını) Mecmuası,’ Ermenice harflerle Türkçe olarak yayınlanan ‘İzmirli Gazetesi’ İzmir Ermeni basınına ilişkin yayınlardan yalnızca birkaçı.
İzmir Ermeni Mahallesi Haynots’un Basmane tarafında kalan kısmı ve günümüzde olmayan Boyacı Deresi Aydınlanma sürecinde var olan eğitim kurumlarının yanı sıra (Ki bu eğitim kurumları daha evvel bahsettiklerimle hudutlu değil, İzmir’in öteki semt ve ilçelerinde yaşayan Ermenilerin de eğitim kurumları var. Örneğin Karşıyaka Sahakyan-Vartuhyan Okulu, Karataş Vartanyan Okulu, Ödemiş Vartuhyan Kız Okulu ve Lusavoriçyan Erkekler Okulu bu kurumlardan yalnızca birkaçı.) İzmir Ermeni Matbaacılığı’nın aydınlanmaya büyük ölçüde katkı sağladığı bir gerçek. Bilhassa bu mevzuda 1851-1893 tarihleri ortasında faaliyet gösteren ‘Dedeyan Kardeşler Matbaası’ yayınladıkları tiyatro ve roman çevirileri (ilk başta Shakespeare olmak üzere) ile İzmir kültür tarihine çok şeyler kazandırmışlar.
Şov sanatları konusunda ise İzmir Ermenileri’ne ilişkin birinci tiyatro oyunu La Locandiera olup 1836 yılında Mesropyan Okulu öğrencileri tarafından İtalyanca olarak oynanmış. 1862 yılında İzmir’de kurulan ve 1864 yılına kadar faal faaliyet gösteren Vaspuragan Tiyatrosu kendi kulvarında farklı bir yere sahiptir. Vaspuragan Tiyatrosu yalnızca Ermenice değil, İtalyanca, Fransızca ve Türkçe temsiller de vermişlerdir. Vaspuragan Tiyatrosu’nun sergilediği Türkçe oyunlar içerisinde Hocanın Telaşı, Mahcubiyetin Mükafatı, Odun-Kılıç isimli eserler de yer almıştır. Tiyatro’nun Türkçe temsiller de vermesinden mütevellit kentin Türk halkı içerisinden de tiyatro sanatkarları çıkmıştır. Birinci isim Mehmet Şükrü Bey’dir. Bunun yanı sıra 1890 yılında Benliyan Efendi, İzmir’e yerleşmiş ve Osmanlı Tiyatro Kumpanyası ismiyle bir tiyatro kurmuştur. Rıdvan Paşa’nın İstanbul’da tiyatroları yasaklamasından sonra Mardiros Mınakyan’ın kurduğu ve baş oyuncuları Hekimyan Hanım ve Harutyun Aleksanyan olan Osmanlı Dram Kumpanyası ile İzmir’e gelerek temsiller vermiştir. Bu devir içerisinde İzmir’de matbaacı, mütercim ve muharrir olan Madteos Mamuryan, gazeteci ve editör Ğugas Baltazaryan, dilbilimci ve mütercim Mesrob Nubaryan, gazeteci, müellif ve pedagog Isdepan Vosganyan, gazeteci ve tercüman Krikor Çilingiryan, eğitimci ve gazeteci Margos Ağapegyan üzere birçok fikir adamları kültürel manada İzmir’e çok şey katan isimlerden yalnızca birkaçı. İzmir Ermeni Katolik Cemaati’nde ise Viyana Mıkhitarist rahiplerinin kurduğu, Aydın’da 1919 Yunan İşgali sırasında , İzmir’de 1922’de İzmir Yangını’nda yok olan eğitim kurumları sayesinde kente kültürel ve düşünsel olarak epeyce değerli katkılarda bulunmuşlardır.
Günümüzde İzmir Ermenilerinden geriye ne kaldı? İzmir’in Ermenileri nerede, nasıl yaşıyorlar?
Birinci izlerine 1261 yılında rastladığımız İzmir Ermenileri, 1922 Büyük Yangın ile yalnızca kentteki varlıkları değil civar vilayetlerde ve yerleşim yerlerinde de maalesef yok olmuştur. Yangın sırasında sağ kalmayı başarıp, kaçabilen birçok Ermeni, Yunanistan ve Arjantin’e göç etmişlerdir. Bu bağlamda günümüzde yerli İzmir Ermenileri’nin varlığından kelam edilemez. İstanbul’un kaos ve karmaşık yaşantısından kaçan kalabalık bir Ermeni nüfusu yakın vakitte İzmir ve civar yerleşim alanlarına yerleştiler. Bunun tarihî bir kıymeti olduğu kanısında değilim. Biraz daha turistik, gündelik bir tavır. Dilerim ki barış dolu kaç günler cet memleketim İzmir’imin olsun. Bu vesileyle tüm İzmir halkını selamlıyor, çokkültürlü toplum üzerine bir an olsun düşünmeye davet ediyorum.
Gazete Duvar
