Bir çocuk personel olarak küçük yaşlarda dokuma atölyelerinde çalışan, ortaokulu dışarıdan bitiren Ayten Başer, liseyi bitirdikten sonra da tıpkı iş kolundan ekmek parasını kazanmaya devam eder. Marketlerde kasiyerlik yapmaya başladığı devirde üniversite imtihanına girer ve 2004 yılında Erciyes Üniversitesi Radyo-Sinema-Televizyon kısmını kazanır. Burada bir yıl eğitim aldıktan sonra Ankara Üniversitesi’ne oradan da İstanbul Üniversitesi’ne yatay geçiş yapar. 2008 yılında İstanbul Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra Marmara Üniversitesi Hoş Sanatlar Bölümü’nde Sinema Televizyon üzerine yüksek lisansa başlar. Bu esnada part-time olarak kurgu yapar ve bir sene Yol TV’de kameraman olarak çalışır. Altı sene özel bir üniversitede öğretim vazifelisi olarak çalıştıktan sonra Yalova Üniversitesi’nde vazife alır.
Ayten Başer birebir vakitte birçok ödüllü belgesel sinemanın de yönetmeni… “Dün Oyun Oynadım” (2006), “Davutpaşa’nın Külleri” (2011) ve son olarak 31. Ankara Memleketler arası Sinema Festivali’nde En Düzgün Belgesel Sinema mükafatını kazandığı “İçimdeki Küller” (2019) üzere belgeseller çeken Başer ile bir ortaya geldik ve yaptığı sinemayı bir kavram olarak belgesel sinemayı merceğe alarak konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Belgesel sinema bence gerçeğe bağlı kalarak direktörün bakış açısı ile şekilleniyor. Tabi işin içinde kurgu da var. Artık belgesel sinemalar aşikâr senaryolar dâhilinde şekilleniyor. Hatta bazen kurmaca sahneler ile desteklenerek oluşuyorlar. Lakin bunun bu türlü olması gerçekliğinden bir hal kaybettirmez. Sanatçıyı da kısıtlamaz bilakis sinemanın lisanını daha da zenginleştirir. İzleyiciler birinci vakitlerde olduğu üzere yalnızca çekilen, bilgi veren bir şey izlemek istemezler. Yalnızca bilgi olayın tesirini azaltacaktır. Belgesel sinemasını daha fazla estetik hale getirerek izleyiciye sunmanız gerekir. Bu sayede bilhassa toplumsal olayların ve toplumsal sorunların anlatıldığı ve aktarıldığı belgeseller daha tesirli olacaktır. Burada müzik, anlatım biçimi üzere öğeler de kıymet taşımaktadır. Olay gerçektir lakin aktarılan gerçek zihinlerde yer edinmesi ismine hikâyeleştirmeye muhtaçlık duyar.
Ayten Başer Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada badire yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Evet, insan o denli hissediyor. Ben çektiğim sinemalardan hiçbirine kaynak bulmuş biri değilim. Bırakın kaynak bulmayı onu bağımsız ismi altında yapılan şenliklerde gösterime bile seçilmedi. Zati uzun uğraşlar sonucu grubun büyük çoğunluğunun istekli çalışması ile bir sinema üretiyorsunuz. Maddi kısmını geçin manevi kısmında bile dayanak almıyorsunuz. Sonra düşünüyorsunuz ben neden bunu yapıyorum diye. Son vakitlerde şenliklerde proje geliştirme kısımlarına belgesel de eklendi. Bir nevi de olsa belgesel sinema de kurmaca kadar önemsenmeye başlandı. Zira elinize bir kamera alarak bir sinema yapamazsınız. Bir grubun, bir bütçenizin olması gerek. Bilhassa yurt dışında belgesel sinemanın bizdeki durumdan daha iyi olduğunu söyleyebilirim.
‘BELGESEL, TOPLUMDAKİ DEĞİŞİMLERE NAZARAN HAL ALMIŞTIR’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Dediğiniz üzere sinemanın keşfi ile birlikte belgesel sinemanın başladığını söyleyebiliriz. Tarihî olarak bakıldığında belgesel, toplumdaki değişimlere nazaran biçim almıştır. Lumiere Kardeşler’in çektiği imgeler de bir nevi evrak imgeler. Belgesel denildiğinde elbet birinci akla gelen Flaherty’nin “Kuzeyli Nanook” sineması. Flaherty’nin çektiği bu belgesel çağdaş belgeselin doğuşu olarak kabul edilir. İngiltere Sanayi Devrimi’nin olduğu yer. Münasebetiyle da burada üretilen belgeseller daha çok personel sınıfını anlatan sinemalar. Grierson İngiltere’de belgesel sinemanın üretilmesine vesile olan hatta kendinden sonra gelen Özgür Sinema Akımı’nı da etkileyen şahıslardan birisidir. İngiliz Evrak Okulu’nda çekilen sinemalar kendime daha yakın hissettiklerimdendir diyebilirim. Bu direktörler kendi toplumlarında var olan problemleri lisana getiren belgeseller çekmişlerdir ki daha sonra da bu belgeselciler sansür ile karşılaşırlar ve ekonomik olarak kaynak sağladıkları kuruluş dağılır. Öteki yandan Rusya da Vertov’un Sine-Göz kuramı da benim için değerli tabi. 1960’lı yıllarda Hollywood’un pasif izleyiciliğine karşı Güney Amerika’da Üçüncü Sinema ortaya çıkar. Burada çekilen “Kızgın Fırınların Saati” sineması ve başka manifestoları da söylemeden geçmeyeyim. Buradaki direktörlerin yaptığı kurmaca sinemaya karşı gerçeği anlatan sinemalar üretmeleri. Yani kaygısı olanın elinde olan aygıtı kullanarak bunu anlatması. Benim de yapmaya çalıştığım bu aslında.
‘BİLGİ İÇERİKLİ ÜRETİLEN HER ŞEY BELGESEL DEĞİLDİR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Çekilen her manzara belgesel sinema değildir. Natürel ki evrak, bilginin yanında estetik olarak onu inşa etmeniz gerekiyor. Belgeselin kuşaklararası köprü misyonu de vardır. Bellek bedeli taşıması şartı ile. Toplumsal medya araçlarının günümüzdeki gücü yadsınamaz bir gerçek olarak karşımıza çıkıyor. Tabi burada estetik ve sinema anlatımı bağlamında tartışmalar yapılabilir. Lakin izleyiciye ulaşma noktasında ve belgeselin farkındalığının artması konusunda toplumsal medya ve yeni medya mecraları ehemmiyet taşıyor. Kendi adıma filmlerimin büyük salonlarda ve kalabalık izleyici kümesi ile izlenmesi isteğimdir. Tahminen bunu bile sağlamak ismine yeni bağlantı teknolojilerinden yararlanılabilir. Zira klâsik medya kanallarında bir tanıtımı yapmak çok değerliyken ve izleyiciyi nasıl yakalayacağınız konusu şüpheliyken yeni medya kanalları bu işi sizlere daha kolay sağlamaktadır. Bilgi içerikleri bilhassa Youtube üzere görüntü içerik kanallarında yer almaktadır. Bu işler asla bir sinema sineması ile kıyaslanamaz fakat bu işlerin olmaması gerektiğini söyleyemeyiz. En azından bilgi içerikli üretimler, farkındalığı arttırmaktadır. Ancak bilgi içerikli üretilen her şeyin belgesel sinema olduğunu söyleyemeyiz. Sinema bir sanattır ve estetikten arındırılamaz. Bu çeşit içerikler yalnızca görüntü içerikleridir.
‘BELGESEL SİNEMADA KİMSE DOĞRULARI DUYMAK İSTEMEZ’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bizde bir atasözü vardır, “doğruyu söyleyen dokuz köyden kovarlar” diye. Belgesel sinemada o denli kimse doğruları duymak istemez. Hele de iktidara karşıt bir şeyler üretiyorsanız… Üstte da İngiliz Evrak Okulu’ndan bahsetmiştim. Birinci kurulduğu vakit yalnızca ülke tanıtımına katkısı olacak sinemalar üretilecek sanmışlar lakin bakmışlar ki toplumsal meseleler ön planda işleniyor. O denli olunca da sansür, onun akabinde da ekonomik yaptırımlar uygulanmış. Bizde de, öteki ülkelerde de durum daima bu türlü. Kimse otoritesine kelam söylenmesini istemez. Halbuki aydınlatılması gereken şey, bu olayların ve sorunların toplumların birer gerçeği olmasıdır. Şayet bu sorunlar konuşulmaz, üzeri kapatılırsa toplumsal tahlillere de ulaşılması güçleşir.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Ben bunu hiç duymadım lakin işin içinde sermayedarlar varsa bu bireyler kendi sermayesini katlandıracak işler yapmanın sıkıntısındadır. Bağımsız sinema bundan bir nebze de olsa tahminen hissesini alır fakat belgesel için tıpkı şeyi söyleyemem. Belgeselin çeşidine nazaran değişir lakin bir derdiniz var ise ona pek takviye bulunacağınızı düşünmüyorum. İnternet artık ucu bucağı olmayan bir şey, olağanda dayanak veren kurumlardan dayanak bulamayan bizler için o kısım nasıl olur bilemiyorum. Tahminen birinci vakitlerde bu internet mecraları belgesel sinema için kullanılsaydı olabilirdi. Ama her şeye karşın internet üzerinden yapılan işlerin daha özgür olduğunu söyleyebilirim. Yeniden de sermayedarların bu alanı ele geçirmesi yeniden bu özgürlük alanını daraltacaktır diye düşünüyorum. Zira maksat az evvel de belirttiğim üzere çıkar olacaktır.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Evet. 2015’ten beri üzerinde çalıştığım “Zarokbum” isimli uzun metrajlı bir çalışmam var. Sineması çocukluk öykümden yola çıkarak yazdım. Bu senaryom 3. Denizbank Birinci Senaryo Birinci Sinema yarışında üçüncülük mükafatı ve Uçan Süpürge Üretim Lab da Heyet Özel Mükafatı aldı. Epeydir bu projem için üretimci arıyorum ancak şimdi bulmuş değilim. Bağımsız sinemacıların da içine dâhil olduğu bir kurtlar sofrası var piyasada. Oradan hisse kapmak kapı açmak kolay değil. Şimdi o sofraya erişemedim. Bunun dışında doktora tez çalışmalarım devam ediyor. Hala Çınarcık MYO’da öğretim vazifelisi olarak çalışıyorum, yeni devrimiz geçen hafta başladı. Çevrimiçi olarak derslerimi yapmaya çalışıyorum. Tıpkı vakitte bir anneyim.
Gazete Duvar
