Arif Koşar
Türkiye, uzun bir müddettir, göçmenler açısından yalnızca “transit ülke” olmaktan çıkıp “hedef ülke” haline geldi. Savaştan kaçarak Türkiye’ye sığınmak zorunda kalan milyonlarca mültecinin bir kısmı Türkiye’de kalıcı. Tekrar Afrika ülkeleri, Afganistan, İran ve eski Sovyet cumhuriyetlerden ekonomik çöküntü ya da siyasal nedenlerle gelen çok sayıda göçmen Türkiye’de yaşıyor. Kayıtlı ve kayıtsız göçmenlerin toplam sayısının 4 ila 4,5 milyon civarında olduğu, Türkiye’deki toplam işgücünün yüzde 6-7’sinin göçmen çalışanlardan oluştuğu iddia ediliyor. Hasebiyle göçmenler Türkiye personel sınıfının bileşiminde kalıcı bir yer etmiş durumda.
DİSK Birleşik Metal Emekçileri Sendikası Toplu Mukavele Uzmanı İrfan Dertsiz, 2017 yılında Friedrich Ebert Derneği için “Suriyeli Mültecilerin Türkiye İşgücü Piyasasına Etkileri” başlıklı bir araştırma raporu hazırlamış, bu raporda mültecilerin çalışma şartlarının yanı sıra emek piyasasındaki değişiklikleri de detaylı bir biçimde incelemişti. Kaygısız’la üç yılın akabinde bugün, değişen ve değişmeyen tarafları ile göçmen personelleri, onların çalışma şartlarını ve yerli personellerle alakalarını konuşuyoruz.
Göçmenlerin farklı yasal statülere sahip olduğunu biliyoruz. Mülteciler, “geçici koruma” kapsamındakiler, kayıtlı ve kayıtsız öteki statüler. Göçmenlerin çalışma hakları açısından bu farklı statüler neler getiriyor?
Mülteci hukukunun en kıymetli milletlerarası desteği, 10 Aralık 1948 tarihinde ilan edilen “İnsan Hakları Kozmik Beyannamesi”dir. Beyannamenin 14. hususu “Herkesin zulüm altında diğer ülkelere sığınma ve sığınma imkanlarından yararlanma hakkı vardır” der. Bu hak çalışma hakkını da içermektedir.
Türkiye’de göçmenlere yönelik farklı türel statüler var ve çalışma hakkı da yabancıların, göçmen çalışanların türel statüsüne nazaran farklılık taşıyor. Çalışma müsaadesi ve hakkı bakımından üç temel durumdan kelam edebiliriz. Mülteciler, memleketler arası muhafaza kapsamındaki yabancılar ile süreksiz muhafaza sağlanan yabancılar. Her statünün yasal bir desteği var ve çalışma hakkı da, yapılacak süreçler de buna nazaran farklılaşıyor. Yabancıların çalışma müsaadesini düzenleyen 6 farklı yönetmelik var.
Mülteci yahut ikincil muhafaza statüsü sahibi bireyler bu statüyü aldıklarından itibaren çalışabilirler. Kaideli mülteci statüsü sahibi bireyler ise çalışmaya başlamadan evvel çalışma müsaadesi almakla yükümlü. Müracaat sahibi yahut koşullu mülteciye çalışma müsaadesi verilmesi; müsaade çeşidi, mühlet, meslek, bölüm, işkolu, mülki ve coğrafik alan bakımından sınırlandırılabilmektedir.
6458 sayılı Yabancılar ve Milletlerarası Müdafaa Kanunu uyarınca memleketler arası müdafaa talebinde bulunan ve şimdi başvurusu hakkında son karar verilmemiş yahut kurallı mülteci yabancılar; süreksiz müdafaa sağlanan yabancılar çalışma müsaadesi muafiyeti almak zorunda. Başvurusu olumlu bedellendirilen yabancıya çalışma müsaadesi veriliyor.
Karadeniz bölgesi mevsimlik tarım işlerinde çalışacak yabancılarla mesken hizmetleri vazifesi ile Türkiye’de çalışmak isteyenler çalışma müsaadesi alabiliyor.
Hür Bölgeler Kanunu kapsamında çalışacak yabancılar çalışma müsaadesi için müracaat yapabildiği üzere, Türkiye’de bir yükseköğretim kurumunda örgün öğretim programlarına kayıtlı yabancı öğrenciler de çalışma müsaadesi almak kaydıyla çalışabilirler. Özellik arz eden direkt yabancı yatırımlarda istihdam edilecek kilit işçiye de çalışma müsaadesi verilebiliyor.
Üstte belirtilen tüm kesitlerin çalışma müsaadesi müracaat prosedürleri birbirinden farklılık taşıyor.
Statü ne olursa olsun yabancıların birtakım meslek ve vazifeleri yapmaları mümkün değil. Türkiye’deki yabancılar diş hekimliği, hastabakıcılık, ebelik, eczacılık, veterinerlik, özel hastanelerde sorumlu müdürlük, avukatlık, noterlik, özel ya da kamu kuruluşlarında güvenlik vazifelisi, kara suları dâhilinde dalgıçlık, kaptanlık, kılavuzluk ve sair meslekler ve gümrük müşavirliği üzere iş ve meslekleri yapamıyor.
Bilindiği üzere, Türkiye, 1951 tarihli Mültecilerin Tüzel Durumuna Dair Cenevre Sözleşmesi’ni imzalamıştır. Lakin bu kontrat, “coğrafi sınırlama” çekincesi ile kabul edildiğinden, Avrupa dışından gelenlere “mülteci statüsü” tanınmıyor.
Nisan 2011’den itibaren gelen Suriyelilere Türkiye tarafından milletlerarası hukukta hiçbir karşılığı bulunmayan “misafir statüsü” verildi, Nisan 2012’de yayımlanan bir genelgeyle bu şahısların “geçici koruma” altında oldukları kabul edidi. Süreksiz müdafaa statüsünde olanlar da 2016 yılından itibaren kayıtlı olarak çalışabiliyor.
İrfan Dertsiz Göçmen emekçiler daha çok hangi kesimlerde çalışıyorlar? Yüklü kayıt dışı çalıştırılmalarına karşın bununla ilgili emniyetli datalar var mı?
Kayıtsız göçmenler ekseriyetle vasıfsız işlere yönelmekte ve mevsimlik işler olan tarım ve hayvancılık başta olmak üzere, inşaat, dokuma, hizmet ve imalat dallarında daha ağır olarak çalışmakta. İnşaat ve tarım üzere alanlara yönelinmesinde, çalışma sırasında Türkçeye daha az ihtiyaç duyulmasının tesirli olduğu kıymetlendirilmektedir.
Göçmenler yaşadıkları çabucak tüm vilayetlerde inşaat bölümünde yaygın olarak çalışıyor. Örneğin, Suriyelilerin ağır olarak yaşadıkları birtakım kentlerde farklı “amele pazarları” oluşturuluyor. Yerlilerden daha ucuza çalışacak personel arayanlar açısından bu pazarlar değerli bir fonksiyon görüyor.
Göçmenlerin ağır olarak çalıştığı dallardan biri de dokuma. Suriyelilerin değerli bir kısmının ülkede dokuma, ayakkabı ve trikotaj üretiminin yapıldığı bölgeden gelmiş olmalarının buna imkan sağladığı belirtiliyor.
Tarımda çalışma alanları, yaşanan vilayetteki ziraî üretimin çeşitliliğine nazaran değişiyor, tek bir alanda değil farklı alanlarda çalışılıyor. Ziraî esere nazaran çalışma takvimine uyularak, bir kentteki eserde işin bitmesiyle öbür bir kente geçiş kelam konusu oluyor.
Son yıllarda giderek görünür biçimde hizmet bölümünde de çalıştıkları görülüyor. Yüklü olarak küçük işletmelerde istihdam imkanı bulan göçmenlerin küçük bir kesiti büyük işletmelerde çalışıyor; daha çok 10 çalışandan az emekçi çalıştıran yerlerde çalıştıkları ve bu yerlerde kayıt dışı çalışmanın daha imkanlı olduğu belirtiliyor.
Göç Yönetimi bilgilerine nazaran, 28.10.2020 tarihi itibariyle ikamet müsaadesi olan yabancı sayısı 895 bin 396 kişi. 2018 yılında ise 856 bin 470 kişinin ikamet müsaadesi olduğu görülüyor. Öbür yandan, başta Suriyeli ve Afganlar olmak üzere, süreksiz statüde ya da tümüyle kayıtsız olan yaklaşık 4-4,5 milyon bireyden kelam edilmekte. Bu nüfusun tam ne kadarının istihdam içerisinde olduğu bilinmemekle birlikte, Suriyeliler için verilen yaş dağılımına bakıldığında yüzde 58’inin 15-64 yaş aralığında olduğu görülüyor. Bu oran üzerinden bir projeksiyon yapılırsa başta Suriyeliler ve Afganlar olmak üzere yaklaşık 2,5 milyon civarında bir göçmen topluluğunun kayıtsız ve çalışma müsaadesi olmadan çalıştığı ya da çalışma muhtaçlığı ve arayışı içinde olduğu söylenebilir.
Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın 2018 yılı datalarına nazaran ise kayıtlı çalışan toplam yabancı sayısı ise 115 bin 837 kişi.
Buradan bakıldığında kayıtlı ve kayıtsız olarak çalışan göçmenlerin toplam göçmenler içindeki hissesinin yaklaşık yüzde 3,5’lik bir kısmı oluşturduğu, yüzde 96,5’lik kısmın ise kayıtsız biçimde çalıştığı söylenebilir.
“Geçici koruma” statüsündeki personellerin çalışma müsaadelerine ait 2016 yılında birtakım düzenlemeler yapıldı. Muhakkak ölçüde uygulamaya da geçti. Bu düzenlemelerin nasıl bir tesiri oldu, siz nasıl değerlendiriyorsunuz?
Suriyeli mültecilerin çalışmalarına dair yordam ve asılları belirleyen Süreksiz Müdafaa Sağlanan Yabancıların Çalışma Müsaadelerine Dair Yönetmelik, 15 Ocak 2016 tarihli Resmi Gazete’de yayımlandı. Suriyelilere çalışma hakkı tanıyan yönetmeliğe nazaran çalışma müsaadesi ve istihdam kotası şu formda düzenlendi:
Çalışma müsaadesi:
1- Süreksiz müdafaa sağlanan yabancılar, süreksiz müdafaa kayıt tarihinden altı ay sonra çalışma müsaadesi almak için müracaatta bulunabilir.
2- Süreksiz müdafaa sağlanan yabancılara her seferinde en fazla 1 yıl müddetli çalışma müsaadesi verilecektir.
3- Müracaat, yabancıları çalıştıracak patron tarafından e-Devlet üzerinden yapılacaktır.
4- Mevsimlik tarım yahut hayvancılık işlerinde çalışacak olan ve süreksiz muhafaza kapsamında bulunanlar çalışma müsaadesinden muaftırlar. Mevsimlik tarım yahut hayvancılık işlerinde çalışacaklar vilayet valiliğine müracaat yapacaktır.
5- Bakanlıkça, mevsimlik tarım yahut hayvancılık işlerinde çalışacak süreksiz muhafaza sağlanan yabancılara vilayet ve kota sınırlaması getirilebilecektir.
6- Bakanlığa çalışma müsaade başvurusu için; sıhhat meslek mensuplarının Sıhhat Bakanlığı’ndan, eğitim meslek mensuplarının ise Ulusal Eğitim Bakanlığı’ndan yahut Yükseköğretim Heyeti Başkanlığı’ndan ön müsaade almaları gerekir.
7- Süreksiz muhafaza sağlanan yabancılara yasal olarak belirlenen taban fiyatın altında bir ödeme yapılamaz.
İstihdam kotası:
1- Süreksiz muhafaza sağlananların sayısı işyerinde çalışan Türk vatandaşı sayısının yüzde 10’unu geçemez.
2- Toplam çalışan sayısı 10’dan az olan işyerlerinde, en fazla bir süreksiz muhafaza sağlanan yabancının çalışmasına müsaade verilebilir.
3- Çalışma müsaadesi başvurusu tarihinden evvelki dört haftalık müddet içerisinde yabancının çalıştırılacağı işi yapacak tıpkı nitelikte Türk vatandaşı bulunamadığının belgelendirilmesi halinde istihdam kotası uygulanmayabilir.
Süreksiz müdafaa kapsamındaki Suriyelilerin kayıtlı olarak çalışmasını düzenleyen yönetmelik, adeta çalıştırmama yönetmeliği. Gerek konulan istihdam kotası gerekse de çalışma müsaadesi alınmasına getirilen zorluklar nedeniyle, yönetmelik kağıt üzerinde kalmış ve çıkarılmasından bugüne geçen müddette değerli sayılmayacak sayıda Suriyeli çalışma imkanına kavuştu.
UNHCR’nin iki farklı yayınında yüksek sayılardan kelam ediliyor. Ağustos 2019’daki bir dokümanda Türkiye’nin 80 bin çalışma müsaadesi verdiği, 2020 tarihli öbür bir dokümanda ise 132 bin 497 çalışma müsaadesi verildiği tabir ediliyor. Bu kapsamda tam olarak kaç Suriyelinin kayıtlı çalıştığına ait de sağlıklı bilgi bulunmuyor. Bu sayıların da ne kadar gerçeği yansıttığı da tartışmalı.
Bu düzenlemeye karşın göçmen çalışanların büyük bir kısmı kayıtsız ve büsbütün teminatsız şartlarda çalışmaya devam ediyor. Neden?
Göçmenlikle ilgili yazında, göçmenlerin genel olarak yerli işgücünün yerine getirmekten kaçındığı ve ‒İngilizce tabirlerin baş harfleriyle‒ “3-D” olarak kısaltılan “pis” (dirty), “tehlikeli” (dangerous) ve “nitelik gerektirmeyen” (demeaning) işlerde çalışmak zorunda kaldığı belirtilir. Bu, genel manada doğrudur. Lakin, bu genel gerçek Türkiye özgülünde birebir sonucu doğurmuyor.
Türkiye, işsizliğin çok yüksek olduğu ve çabucak her işi yapmak isteyenlerin bulunduğu, bu nedenle personel sınıfı ortasında rekabetin yüksek ve güvencesizliğe yol açan esnek istihdam biçimlerinin ağır olduğu bir ülke. Bu nedenle, Suriyeliler iş piyasasında klâsik göçmen personellerin yaşadıkları meseleleri yaşamakla birlikte, bunu aşan sonuçlar üreten durumlarla da karşılaşıyor.
Bu temel sorunun yanı sıra; yönetmeliğe nazaran, çalışma müsaadelerinin alınması için patronların makul bir fiyatta ödeme yapmaları gerek. Özel bir durum olmadıkça patronlar bu yükümlüğü yerine getirmek istemiyor, böylelikle Suriyelilerin istihdamı zorlaşıyor. Bir patron göçmen bir personel çalıştırma müsaadesi almak için neden uğraşsın? Bir dizi doküman hazırlasın ve ayrıyeten para ödesin? Çok özel bir neden olmadıkça hiç kimse bunu yapmaz, yapmak istemez.
Ayrıyeten, “Tehlikeli ve çok tehlikeli” işlerde mesleksel yeterlilik evrakına sahip olmayan şahıslar çalıştırılamıyor. Türkçe bilmenin ön şart olması nedeniyle, Suriyelilerin bu belgeyi alması epeyce sıkıntı.
Lisan sorunu nedeniyle, Suriyeli mültecilerin iş güvenliği ve iş sıhhati eğitiminden nasıl geçeceği belirsizliğini koruyor. Zira, bu eğitimler yalnızca Türkçe olarak veriliyor.
Suriyelilerin diploma denklik sıkıntısının tam manasıyla çözümlenmemesi, nitelikli işgücünün mesleğine uygun iş bulmasının önündeki maniler ortasında. Bu ve gibisi nedenlerle Suriyelilerin neredeyse tümüne yakını kayıt dışı çalışmaya devam ediyor.
Yalnızca çalışma müsaadesinin verilmesi Suriyelilerin istihdamının sağlanması için kâfi değil. İstihdamın devlet tarafından özendirilmesi ve kimi yükümlülüklerin devlet tarafından karşılanması ile tahlil için değerli adımlar atılmış olacak.
Türkiyeli emekçilerin bir kısmı göçmen personellerin kendi işlerini ellerinden aldıklarını ya da daha ucuza çalıştıkları için patronların onları tercih ettiğini düşünüyor. Bu, ne ölçüde yanlışsız? Neler söylersiniz?
Göçmen personel ile yerli emekçinin birlikte çalıştığı ve bilhassa de vasıfsız emeğin ağır kullanıldığı tüm bölümler için bir ölçüde doğrudur. Bilhassa küçük işyerlerinde bu durum daha ağırdır.
Lakin, bundan göçmen personelin olduğu yerde yerli personelin devre dışı kaldığı, işten çıkarıldığı sonucunu da çıkarmamak gerekir. Böylesi bir kıymetlendirme abartılı olacaktır. Gerçekten, yaşadığımız bu krizli günlerde yerli çalışandan daha fazla göçmen emekçinin işten çıkarıldığını gözlemliyoruz.
4-5 yıl kadar evvel İzmir ve Hatay’da Suriyelilerle ilgili saha çalışması yapmıştım. Bu araştırmada, “İşyerinde çalışan Türkiyelilerle aranızda fiyat farkı var mı” sorusuna Suriyelilerin yüzde 93’ü fiyat farkı olduğu cevabını vermişti. İşyerinde fiyat farklılığı olmadığını söyleyenlerin oranı sırf yüzde 7’dir. Bu kesim de vasıflı emekçilerdir. Vasıflı emekçilerde fiyat farklılığı, vasıfsız çalışanlara nazaran daha azdır. Fiyatlar ortasındaki farkın, yapılan işe ve işyerine nazaran yüzde 40 ile yüzde 100 ortasında değiştiği ortaya çıkmıştı.
Evvelki soruda da belirttiğim üzere, patronlar düşük fiyat vermenin yanı sıra, kayıtsız çalıştırma nedeniyle de vergi, SSK primi ödememektedirler. Bunun yanı sıra, çok yaygın olmasa da yerli personel işten atıldığında haklarını almak için dava açabilecekken, göçmen personel bu imkana da sahip değil.
İşverenler için bu imkanlar, mümkün olduğunca göçmen emeğinin kullanılmasına yol açıyor.
İşgücü piyasasındaki mevcut sorun ve tansiyonlarla Türkiye’de yükselen ırkçılık ortasında sizce bir münasebet var mı?
Yerli emekçiler, işsizlik ya da düşük fiyatın nedenlerinden birisinin de göçmen emekçiler olduğunu düşünüyor. Bunun yanı sıra göçmenlerin ağır yaşadıkları mahallelerde de konut kiralarının yükselme nedeni olarak tekrar göçmenler görülüyor. Bu durum ortak çalışılan kesimlerde ve yaşanan mahallelerde daha ağır olarak yansıyor. Yerli personel bunun sorumlusu olarak göçmen işçiyi görüp öfkesini buraya aktarıyor.
Bu durum, iktisadi krizin derinleştiği ve münasebetiyle işten çıkarmaların arttığı periyotlarda daha da ağır yaşanıyor. İşsiz kalmasına göçmenin neden olduğu kanısı, hangi milliyetten olursa olsun göçmenlere yönelik ırkçı, milliyetçi telaffuz ve davranışın artmasını beraberinde getiriyor. Hakikaten, çeşitli yerlerde fiziki atakların yaşandığını, bu atakların bazen yaralanmayla, mevtle sonuçlandığını vakit zaman da yaşanılan yerin, mahallenin terk edilmesine yol açtığını görüyoruz.
Meğer, mahalledeki konutun kirasını artıran konut sahipleridir. Personellerin fiyatlarını düşüren işverenlerdir. Yerli emekçi öfkesini işverene yönelteceğine maalesef kendi sınıfından göçmene yönelmiş oluyor.
İşsizliğin yapısal hale geldiği, yoksulluğun giderek arttığı, çalışma hayatının esnekleştiği bir süreçteyiz. Hasebiyle, bu gelişmenin göçmenlere yansıma mümkünlüğü, göçmen tersliğinin da kronik hale gelmesi ve ırkçılığın yükselme potansiyeli kelam konusu.
Yerli emekçinin yaşadığı sıkıntıların kaynağının göçmen personel olmadığı anlatılamadığı sürece, bu yönelim devam edecektir. Bu vazife, emekçi sınıfının sendikal ya da siyasal tüm toplumsal örgütlenmelerinin öncelikli misyonları ortasında.
Hem göçmen çalışanlar hem de yerli çalışanlar açısından, bahsettiğiniz problemlerin çözülmesi için kısa ve uzun vadede ne yapılması gerekir?
Sorunun öncelikli tahlili, tüm göçmenlere mültecilik hakkının tanınması. Yapılan çok sayıda araştırma, Suriyelilerin burada artık süreksiz değil, kalıcı olduğunu gösteriyor. Bence, devlet yetkilileri de bunu biliyor. Fakat sorunun siyasal bir boyutu var ve o da göçmenleri muhtaçlık duyulduğunda Avrupa’ya karşı siyasal koz olarak kullanma muhtaçlığı; göçmenlerin her kriz anında kullanılması gayesiyle elde tutulmasından vazgeçilmeli. Münasebetiyle, tüzel statü değişikliği, çalışma müsaadesi başta olmak üzere bir dolu sorunun çözülmesini sağlayacaktır lakin ırkçılık hariç. Irkçılığın kısa devirde ortadan kaldırılması hayli sıkıntı.
Kısa devir açısından, göçmenlerin çalışmasını kolaylaştırıcı kamu takviyesine muhtaçlık var. Bu, hem kamuda istihdam imkanlarının yaratılması hem de özel kesimde çalışması için ek dayanakların verilmesi demek.
Bunların yanı sıra, sendikalar da göçmen çalışanlar sıkıntısını hemen gündemlerine almak durumundadır. Yerli personel ile rekabetin azaltılması, ortadan kaldırılması emeliyle bile olsa sendikaların elini taşın altına koyması gerekir. Personellerin değerli bir bölümünün birtakım haklardan yoksun olduğu şartlarda, personel sınıfının başka kesitinin kullanmakta olduğu haklarını uzun devirde muhafazası ve geliştirmesi imkansız.
Sendikalar, hangi milliyetten ve hangi statüde olursa olsun kayıtlı, kayıtsız olduklarına bakılmaksızın göçmen emekçileri örgütleyecek, onlarla bağlantı kuracak sistemleri hayata geçirecek adımlar atmalı. Bu, sendikaların kendi üyelerinin de haklarını müdafaasını sağlayacak ve ırkçılığın azalmasına hizmet edecektir.
Gazete Duvar
