Sanat tarihi, aslında bir tıp kıssa anlatıcılığıdır. Mitoloji, dini metinler, gelenekler, siyaset ve niyet tarihinin değişimlerinin sanata tesiri üzerine yazmak, aslında yorum üretmektir. Yeniden de sanat tarihi, bilimsel bir alandır ve dengeli olabilmek için bir yorum üretirken bunu bilimsel ispatlara dayandırmak gerekir. Ispat olmadan üretilen yorumlar, akademik manada sav düzeyinde kalır. Sanat tarihini tezlerle üretmek ise bilimsel bir yaklaşım olmaz. Bu yüzden, öncelikli olarak tablonun kendisine bakalım ve tabloya dair sorular üretip bunların karşılıklarını arayalım.
Neden Fatih’in karşısındaki genç adamın kıyafeti, daha desenli ve daha renkli? Neden onun başında kuş tüyleri varken Fatih’in başlığında bu tüyler yok? Genç adamın kaftanındaki nar sembolü, Osmanlı motifi mi, yoksa Avrupa üslubunda mı? Bu genç adam neden sakalsız?
İKİLİ PORTREYE DAİR KESİN BİLGİ YOK
Franz Babinger’in belirttiğine nazaran bu ikili portre, 1950’de İsviçreli Oryantalist Rudolf Tschudi (1884-1960) tarafından keşfedildiğinde, gerisinde bir kağıt kesimi vardı ve bu kağıtta İtalyanca olarak “II.Mehmed ve Oğlu” yazılıydı lakin bu kağıt modülü kayboldu. Babinger’in aktardığı bu bilgi, bilimsel manada kesin bir bilgi sayılmıyor.
Rönesans fotoğrafında, ikili portrelerde yalnızca babalar ve oğullar değil, arkadaşlar, profesyonel muahede yapmış şahıslar ve bazen sanatkarlarla işverenlerinin betimlenmesi kelam konusuydu. Ayrıyeten ikili portreler, dini içerikli değildi, seküler kompozisyonlardı. Cem Sultan’ın doğalcı üslupla ele alınan öbür portreleri ise bu ikili portredeki figüre hiç benzemiyor.
SOTHEBY’S UZMANLARI BELLİNİ ATÖLYESİ OLDUĞUNA KARAR VERDİ
Uzun mühlet Gentile Bellini’nin yapıtı kabul edilen ikili portre, 2015’te Sotheby’s tarafından satışa çıkarıldığında Sotheby’s uzmanları bunun Bellini yapıtı olmadığını, onun öğrencileri yahut takipçileri tarafından yapılmış olabileceğini ve ‘Bellini Atölyesi’ sayılması gerektiğini savundular ve bu biçimde satışa çıkarıldı. 2020’de Christie’s birebir biçimde, bu yapıtı “Bellini Atölyesi” olarak satışa sundu, direkt Bellini yapıtı olarak değil. Şayet Babinger’in verdiği bilgiyi gerçek kabul edersek tablodaki genç adamın Cem Sultan olması ihtimali var ancak Cem Sultan olmaması ihtimali de tıpkı oranda yüksek.
Cem Sultan’a dair birçok araştırma yapılmış durumda. Mantua Dükü II. Francesco Gonzaga’nın Isabella d’Este’ye 23 Temmuz 1493’te yazdığı bir mektuba nazaran, elçi Kasım Beyefendi aracılığıyla II. Bayezıt’a iki portre götürülmüştü ve bunlardan birinde Cem Sultan betimleniyordu. Gülru Necipoğlu’na nazaran, bu portreler Mantua’nın saray ressamı olan Andrea Mantegna tarafından üretilmiş olabilir. Zira Mantegna, Vatikan Sarayı’nda Cem Sultan’ı görmüştü ve Mantua Dükü’ne onunla ilgili bir mektup yazmıştı. Lakin bu portre günümüze ulaşmış değil.
GENÇ ADAMIN NEDEN LATIFELI YOK?
Vakanivüs Guillaume Caoursin (1430-1501), Cem Sultan’ın küçük dudaklı, solgun mavi gözlü, kalın kaşlı, kanca burunlu ve sakallı olduğunu yazmış. Lakin portredeki genç adam yeşil gözlü ve sakalsız. Tablodaki figür, tarihçilerin anlatımına uymuyor.
16.yüzyılın ikinci yarısında Aşık Çelebi’nin yazdığı Meşâirü’ş-Şuârâ’da bulunan bir minyatürde Cem Sultan sakallı. 1580’de Cosimo de’ Medici için Cristoforo dell’Altissimo’nun (1525-1605) yaptığı Cem Sultan portresinin kopyasında da sakallı. Cem Sultan’ın Avrupa’ya gittiğinde sakalını kestiğine dair bir bilgi yok.
İkili portredeki genç adam, otantik bir Osmanlı başlığı takmış ve bu başlığında tüyler bulunuyor. 15.yüzyıl Avrupa fotoğraflarında, Doğulu figürlerin tüylü başlıklarla resmedilmesine sıkça rastlanır. Bu kuş tüyleri, Osmanlı toplumunda statü göstergesiydi. En değerli tüyler, turna ve alacabalıkçıl kuşlarının tüyleriydi. Osmanlı’da tüylü başlıklar özel seremonilerde yahut sefere çıkarken kullanıldı. Fatih’in karşısındaki genç adamın tüylü bir başlığa sahip olması, bu kişinin bir devlet memuru, mesela bir vali olabileceğini düşündürüyor. Kimi uzmanlara nazaran Fatih’in armağan ettiği bir kaftanı giyip başlığı takmış bir Venedik elçisi bile olabilir.
Ayrıyeten Bellini’nin Londra’daki portresinde yer alan taç sembolleri İBB’nin satın aldığı tabloda bulunmuyor. Bu durumda bu tabloyu soylu olmayan biri sipariş etmiş olabilir. Bizdeki tabloyu yapan sanatkarın Cem Sultan’ı hayali biçimde betimlemiş olması ihtimali de var.
Genç adamın sakalsız betimlenmesi, sakal Osmanlı’da bir statü sembolü olduğundan, bu figürün Fatih’in varisi olamayacak kadar düşük statüde biri olduğunu gösteriyor olabilir. Bütün bunlar, yalnızca sav düzeyinde kalan ihtimaller.
İSTANBUL’DA YAŞAYAN BOSNA PRENSİ
Yeniden Babinger, ikili portredeki bu genç adamın Bosna Hükümdarı Sigismund’un oğlu olabileceğini tez ediyor. Fatih, Bosna’yı fethettiğinde Sigismund’un oğlu, 1463’te 7 yaşındayken İstanbul’a getirildi. İstanbul’da Müslüman olan bu genç prens, İshak Kraloğlu Beyefendi ismini alıp Fatih’in ordusunda misyon aldı. 1479-1481 ortasında Gentile Bellini, İstanbul’dayken Cem Sultan İstanbul’da değildi lakin İshak Beyefendi saraydaydı ve 25 yaşındaydı. Bu teze nazaran Bellini, muhtemelen İshak Bey’in fotoğrafını İstanbul’da saraydayken yapmıştı ve bu resmi Venedik’e yanında götürmüştü. Venedik’te Bellini’nin öğrencilerinden biri, Fatih’in portresi ile İshak Bey’in portresini birleştirerek bizdeki ikili portreyi üretmiş olabilir.
Gördüğünüz üzere, bu portreye dair ihtimaller soru ürettikçe çoğalıyor ancak bir türlü kesin bilgiye ulaşamıyoruz. Artık bir de kaftandaki nar motifi üzerinden düşünelim.
İslam’da nar, cennet meyvelerinden biridir ve rahmeti simgeler. Birçok mimari süslemede ve dokumada, bilhassa saz üslubu denen formatta karşımıza çıkar. Kaftanlarda nar motifi vardır lakin Osmanlı’daki nar motifi çizimleri bu tablodakinden daha sadedir. Genç adamın kaftanındaki nar motifi Osmanlı şeklinde değil, Avrupa tarzında. Esasen bu yüzden bu figür, müzayedeevlerinin tanıtım metinlerinde “Avrupalı kıyafetleri içinde, başında tüylü bir başlık bulunan genç bir soylu” formunda tanımlanıyor. Lakin kaftanında neden nar motifi olduğunun bir yanıtı yok. Avrupa modeli kaftanın üzerine neden Osmanlı usulünde tüylü başlık taktığının da bir karşılığı bulunmuyor.
SORGULADIKÇA GİZEMİ ARTIYOR
Bu genç adam, Fatih ile tanıştığını etrafına kanıtlamak istediği için bu ikili portreyi sipariş eden Avrupalı bir soylu yahut bir elçi mi? Bu genç adam, hakikaten Fatih’in oğlu olsa neden Avrupalı kaftanıyla ve sakalsız betimlensin?
Bu fotoğraf Bellini tarafından İstanbul’da üretilmiş olsa, Fatih periyodunda Osmanlı sarayında Avrupalı kaftanları mı giyiliyordu? Bu fotoğraf, İstanbul’da yaşayan bir İtalyan elçinin yahut soylunun Bellini’ye kendi verdiği siparişi olabilir mi? Bu genç adam Bosna Kralı’nın Müslümanlığa geçen oğluysa, Bellini bu resmi, onun Müslümanlaşmış halini Avrupalı aristokratlara göstermek için mi yapmıştı?
Bu portreye dair daha fazla soru ürettikçe, Avrupa kültürü ile Osmanlı kültürünün yüzyıllar süren etkileşimi yüzünden, portrenin gizemi daha da artıyor.
BU TABLONUN GİZEMİ BİLİMSEL TEKNIKLERLE ÇÖZÜLEBİLİR Mİ?
Bu portrede, genç adamın kaftanındaki nar motifinin bir benzerinin bulunması durumunda, bu figürün kimliği konusunda daha fazla ipucu yakalamamız mümkün olabilir. Şu durumda, figürün kaftanındaki nar motifinin Osmanlı biçiminde olmaması sebebiyle ve figürün sakalsız olması nedeniyle bu figürün Cem Sultan olduğunu kesin bilgiymiş üzere tez etmek dengeli olmaz. Fakat başlığındaki tüyler onun Oryantalist manada Doğulu biri olduğunu gösteriyor. Yeniden de bu fotoğrafın, modelden çalışılmış değil, hayali olarak yapılmış olması ihtimali daha yüksek.
Teknik açıdan ise Fatih’in İkili Portresi’nin Bellini yapıtı kabul edilmemesi için öteki münasebetler de var. Londra National Gallery’deki Bellini portresi tuval üzerine yapılmışken İBB’nin satın aldığı ikili tablo ahşap pano üzerine. Mantegna üzere kimi Rönesans sanatkarları, tuval bezi yerine bilhassa ahşap üzerine fotoğraf yapmak konusunda uzmanlaşmıştı. Ayrıyeten her usta, boyasını kendi atölyesinde kendisi hazırlardı ve sanatkarların tekniklerindeki ve yapıtlarındaki renk farklılığının en büyük nedeni, boyalarını nasıl hazırladıklarıyla ilgiliydi. Doha Müzesi’ndeki öbür tablonun da tuval üzerine olduğunu hatırlarsak İBB’nin satın aldığı tabloya boya tahlili yapılması, bu yapıtın hangi ustanın boya hazırlama formülüyle yapıldığı konusunda, bilimsel bir bilgiye ulaşmamızı sağlayabilir.
Kaynaklar:
Monnas, Lisa (2008). Merchants, Princes and Painters: Silk Fabrics in Italian and Northern Paintings, 1300-1550. New Heaven: Yale University Press.
Berksoy, Funda (2005). “Andrea Mantegna’nın ‘Müneccim Hükümdarların Tapınması İsimli Yapıtında Görülen Osmanlı İmgesi ve Sultan Cem,” Journal of Turkish Studies 29, no. 1.
Babinger, Franz (2002). Fatih Sultan Mehmed ve Vakti. 8. baskı, çev: Dost Körpe. İstanbul: Oğlak Yayınları.
Necipoğlu, Gülru (2012). “Visual Cosmopolitanism and Creative Translation: Artistic Conversations with Renaissance Italy in Mehmed II’s Constantinople.” Muqarnas 29: 1-81.
Uzun, Beyza (2015). Three Italian Portraits of the Ottoman Sultan. Yüksek lisans tezi. Kent Üniversitesi Sanat Tarihi Kısmı: https://www.academia.edu/31775805/Three_Italian_Portraits_of_the_Ottoman_Sultan
Gazete Duvar
