Mike Davis
Solcu bilim kurgu müellifi Ward Moore’un 1947 tarihli Greener Than You Think (Sandığından Yeşil) romanında, Los Angeles’ta yaşayan çılgın bir bilim insanı olan Josephine Francis keşfinin tanıtımını yapmak üzere, ‘bir hamam böceğinin bütün içgüdülerine sahip’ diye tasvir edilen meteliksiz satış elemanı Albert Weemer’ı işe alır. Francis’in ‘Metamorphizer’ (Dönüştürücü) isimli keşfi, otların büyümesini hızlandıran ve kıraç, taşlık topraklarda serpilmelerinin önünü açan bir bileşimdir. Buğday ve öbür tahılların çeşitliliğini kitlesel olarak artırarak dünyadaki açlığın kökünü temelli kazımanın hayalini kurar Francis. Bilimden yana zır bilgisiz olan Weemer’in başında ise, kapı kapı dolaşıp bileşimi çimen ilacı diye satarak kolay yoldan parayı vurmaktan diğer bir şey yoktur. Araştırmaları için çaresiz paraya gereksinimi olan Francis gönülsüzce de olsa kabul edince, Weemer sayfiye meskenlerinin yıpranmış çimenliklerine hakikat yola koyulur.
Otların genlerini başkalaştıran ilacın haddinden fazla işe yaraması Weemer’ı şaşkına çevirir. Dinkman ailesinin bahçesindeki yabani otlar, ne biçmenin ne ot kıranın yarar ettiği ‘Şeytani Çimen’ isimli bir kabusa dönüşüp bütün kente yayılmaya başlar. “Kabus üzere bir huzursuzluk içinde eğilip bükülerek… yoluna çıkan her şeyi zalimce bürüp atıyordu. Yolun ortasında delik, altında kaybolmuş, bir çalı yutulmuş, bir duvar yaması görünmez olmuştu.” Kaldırımları, meskenleri yemeye devam eden, en sonunda bütün kenti yutan bu yeni hilkat garibesi Bethlehem’e gerçek süzülür.
Greener Than You Think hem komik hem de hafifçe hudut bozucu olsa da, abes kehanetleri, iklim değişikliği tarafından içinde yaşadığımız hadiseler haline çevrilmiştir. Şeytani Çimen aslında, kendisine yakışan bir biçimde ripgut (belalı) brom, püsküllü çayır (Ç.N. cheat grass-hileli çayır) üzere nahoş isimler alan, istilacı ve neredeyse kökü kazınamaz bir cins olan Bromus’tan oburu değildir. Kökeni Akdeniz ve Ortadoğu olan cinsin kimi cinsleri, Altına Hücum’la birlikte Kaliforniya’ya gelmiş; çok otlatma bromların ve Avrupa menşeili çayır yulaflarının, saldırgan bir biçimde yerli cinslerin yerini almasının önünü açmıştır. Şimdiyse, yangın ve kent merkezinin genişlemesi, bütün eyalet boyunca ekosistemleri kolonize eden ve gerileten bu tiplerin ‘dönüştürücüsü’ oluvermiştir.
Doğu Mojave Çölü kıyıcı bir örnektir. Los Angeles’tan Las Vegas’a giderken eyalet sonuna 20 dakika arada, I-15 otoyolundan Cima Road denilen iki şeritli asfalt yola bir çıkış vardır. Bu çıkışın Kuzey Amerika’nın en büyülü ormanlarından birine açıldığı kolay kolay varsayım edilmez: Uçsuz bucaksız bakir Joshua ağaçları, Cima Dome (Cima Kubbesi) olarak bilinen ufak Pleistosen yanardağlarından oluşan alanın üstünü örter. Uzunlukları 15 metreyi bulan ormanın en büyük ağaçlarıysa bin yıllıktır. İnsanı hayrete düşüren bu devasa yuka ağaçlarından tahminen 1.3 milyonu, şimşek sebebiyle çıkan ağustos ortasındaki Dome Yangınında kül oldu.
Doğu Mojave Çölü’nde çıkan birinci yangın değil bu. 2005’teki büyük yangın, 400 bin hektarlık çölü alazlamış fakat ormanın kalbi olan Dome’u es geçmişti. Geçtiğimiz nesil boyunca kızıl brom denilen bir cinsin istilası, Joshua ağaçlarının altında tutuşturucu bir örtü oluşturmuş ve Mojave’yi bir yangın ekolojisi haline getirmiştir (Aynı vazifesi Great Basin’de [Büyük Havza] istilacı püsküllü çayırlar üstlenmektedir).
Çöl bitkileri, Kaliforniya meşe ve fundalıklarının tersine yangınlara ahenk sağlamamıştır, bu sebeple de tekrar hayat bulup bulmayacakları şüphelidir. Mojave Ulusal Muhafaza grubunun başındaki bilim insanı Debra Hughson, yangını bir yokoluş hadisesi olarak tanımlıyor. “Joshua ağaçları epey kolay tutuşur cinstendir. Ölecekler ve geri gelmeyecekler.”
Burada yanan çöller global bir trendin bölgesel yansımasından öteki bir şey değil. Akdeniz bitki örtüsü yangınla iç içe evrimleşmiştir, hatta meşeler ve fundalık bitkilerinin birden fazla, kendilerini yenileyebilmek için aralıklı yangınlara gereksinim duyar. Lakin, Yunanistan, İspanya, Avustralya, Kaliforniya’da rutin hale gelen çok yangınlar, Holosen evresinin adaptasyonlarının uzunluğunu aşmakta, biyotada geri dönülemez değişimleri beraberinde getirmektedir
Avustralya tezli bir rakip olsa da, çok sıcaklıkların sık sık, doğal yenilenmenin önünü kesen çok yangınlara yol açtığı; ağaçlara musallat olan hastalıklarla birlikte ikonik görüntülerin yoksul çayırlara, ağaçsız aklanlara dönüştüğü bu fasit dairenin en kitabi örneği Kaliforniya’dır. Pek doğal, yerli bitkilerle birlikte, yerli fauna da kaybolup gitmektedir.
Yüzyılın başında sulama plancıları ve yangın uzmanlarının odağında, şiddeti artan La Niña döngülerinin ve düşmek bilmeyen inatçı yüksek basınç kubbelerinin (ikisinin de nedeni insan üretimi ısınmaya dayandırılabilir) yol açtığı, uzun yıllar sürecek kuraklık tehdidi vardı. En berbat endişeleri, geçtiğimiz on yılda yaşanan, tahminen de son 500 yılın en büyüğü olan uzun kuraklıkla gerçek oldu. 2018 ve 2019’da yaşanan yangın fırtınaları için gereken yakıtı da, kabuk böceği hastalığına tutulan tahminen 150 milyon ağacın vefatına neden olan bu kuraklık sağlamış oldu.
Çamların ve kozalaklı ağaçların teker teker kökünün kurumasına, ‘ani meşe ölümü’ olarak bilinen mantar pandemisinin katlanarak büyümesiyle birlikte Kaliforniya ve Oregon Coast Sıradağları’ndaki milyonlarca yaprak dökmeyen meşenin ve tanoak ağacının vefatı eşlik etti. Tanoaklar bilhassa, Douglas köknarları, sekoyalar, ponderosa çamlarıyla karışık ormanlarda yetiştikleri için geride bıraktıkları enkazın, kıyı şeridi dağlarından Sierra dağ eteklerine kadar uzanan şimdiki yangın fırtınaları için milyonlarca barile denk güçte yakıt sağlamış olduğu söylenebilir.
Olağan kuraklıkların yanı sıra, artık bilim insanları yeni bir fenomen olan ‘kızgın kuraklık’tan (hot drought) bahsediyor. Yeni normalimiz olan çok yaz sıcaklıkları, 20’nci yüzyıl ortalamasında yağış düşen yıllarda bile rezervlerde, derelerde ve akarsularda gerçekleşen buharlaşmayla birlikte büyük çapta su kayıplarına neden olmakta. Misal Güney Kaliforniya’nın can damarı olan aşağı Colorado Nehri’nde önümüzdeki birkaç on yıl içinde şu anki debinin, yağış ölçüsü düşsün düşmesin, sendeletici bir biçimde yüzde 20 oranında azalacağı kestirim edilmektedir.
Ancak Mevt Vadisi’ndekine emsal sıcaklıkların (San Fernando Vadisi’nde birkaç hafta evvel 49.5 derece ölçüldü) en yıkıcı tesiri, bitki ve toprakta yaşanan nem kaybıdır. Yağmurlu geçen kışlar ve baharın birinci ayları, bizi ziyadesiyle serpilen bitki görünümleriyle büyülüyor olsa da, bir yandan da çok ölçüde çimen ve ot gibisi bitkinin (çimen olmayan otların) bitmesine neden olmakta; bu otlar da cehennemvari yaz aylarında menhus rüzgârlar geri döndüğünde yanarak çıra fonksiyonu görmektedir.
Bromlar ve başka yıllık egzotik çimenler, bu yeni yangın rejiminin en önemli yan eserleri ve kolaylaştırıcılarıdır. Bilim insanlarının farklı bitki cinslerini yakıp, yanma davranışlarını inceledikleri deneysel senaryolar üstüne yıllardır yapılan araştırmalar, bromların Darwinci eşiğini tespit etmiştir. Otsu yer örtüsünün iki katı derecede, yani topraktaki besin ögelerinin buharlaştığı, bu sebeple de yerli tiplerin geri dönmesine ket vurulduğu sıcaklıkta yanmaktadırlar. Bromlar ayrıyeten kirli havada hayatta kalabilmekte ve yüksek karbon dioksit düzeylerinden bitkilerin birçoklarından daha tesirli yararlanmaktadırlar. Bunlar da ona, ekosistemler ortasındaki mevcut çabada büyük evrimsel avantajlar sağlamaktadır.
Oregon State Üniversitesi Ormancılık Fakültesi’nde, daha evvel ihmal edilmiş bir husus olan Batı Yakası ormanlarındaki çimen istilasını çalışan bir küme araştırmacı bu yılın başında, yangınla başlayacak geri besleme döngüsü bir sefer iyice oturdu mu her şeyin tıkır tıkır ilerleyeceği ikazında bulunmuştu. Tıpkı Weemer’ın Şeytani Çimeni üzere istilacılar insanların ne istediğini pek takmazlar. “Kontrol edilemez yangınları hafifletmek ismine tasarlanmış olan seyrekleştirme ve planlı yangınlar üzere düzenleyici hareketler de, çimen istilasını kızıştırıp yanıcı örtüyü artırabilir; bunun da büyük oranda dikkatlerden kaçan, coğrafik dokuyu etkileyebilecek sonuçları olabilir.” Bu yabani ot kıyametini teorik olarak erteleyebilecek yegâne şey, çimen biyokütlesini ortadan kaldırmak için girişilecek kesintisiz bir seferberliktir (bu da büyük bir tam vakitli orman emekçisi ordusu ve arazi sahiplerinin tam işbirliğini gerektirmektedir).
Tehlike altındaki ormanlık topraklardaki yangın sonrası tekrar inşalarla birlikte, sıfırdan yapılacak binaları da rafa kaldırmak zorundayız. Kaliforniya’da son yirmi yılda inşa edilen yeni binaların çoğunluğu, kâr getirici fakat akla hayale sığmaz biçimde yangın riski yüksek bölgelerde yapıldı. Çoğunluğunu Kaliforniya’nın insan çeşitliliğinden kaçan beyazların oluşturduğu ‘şehir merkezinin taşması’, her yerde botanik karşı ihtilale ön ayak olmaktaysa da, buralarda yaşayanlar çoklukla ormana bakıp otları görememektedirler.
Pekala, lakin bu yaşananlardan çıkaracağımız sonuç ne olmalı? 1940’ların sonlarında Berlin’den geriye kalanlar, tabiat bilimcilerinin üç yıl boyunca yağan yangın bombalarının akabinde gelen bitki ardışıklığını araştırabilmeleri için bir laboratuvar haline gelmişti. Beklentileri, bölgenin yepyeni bitki örtüsünü oluşturan meşe ormanlarının ve onlara eşlik eden bodur ağaçların kendilerini yenilemesiyken, korktukları başlarına geldi ve bu türlü olmadı. Onun yerine çoğunluğunu az bahçe bitkilerinin oluşturduğu egzotik kaçkınlar, bölgenin yeni yargıçları oldu.
Botanistler çalışmalarını, bombalanan en son bölge 1980’lerde temizleninceye dek sürdürdü. Bu meyyit mıntıkada ortaya çıkan bitki örtüsünün kalımlılığı ve Pomeranya ormanlarının kendi kendilerini hayata döndürememesi, ‘Tabiat II’ hakkında bir tartışmayı ateşledi. Argüman, yanıcı hususların oluşturduğu çok sıcaklık ile tuğla yapıların toz hale gelişinin, Pleistosen buz örtüsündeki morenler üstünde evrimleşmiş olan ‘cennet ağacı’ (Ailanthus) üzere sağlam bitkilerin kolonizasyonuna davet çıkaran yeni bir tıp toprak yarattığı istikametindeydi. Topyekûn bir nükleer savaşın da, emsal bir sonucu çok daha büyük ölçeklerde yaratabileceği konusunda ikazda bulundular. (Daha fazlası için Dead Cities kitabıma bakabilirsiniz). Antroposen yangınları, nükleer savaşın fizikî muadili haline gelmiş durumdadır. Avustralya Victoria’daki 2009 Kara Cumartesi yangınlarının akabinde bilim insanları, bu yangınlarda ortaya çıkan gücün Hiroşima’ya atılan atom bombasının 1500 katına denk olduğunu hesapladılar. Kuzey Kaliforniya’nın üstüne haftalara çöken yangın bulutlarını üreten güçse bundan çok daha fazlasıydı. Bay Area’nın üstünde haftalarca dağılmayan zehirli turuncu sis de, bir cins bölgesel nükleer kıştan öbür bir şey değildir.
Bir vakitler kutsal addettiğimiz tabiat kesimlerinin yerine koyduğumuz yangın enkazlarından yeni ve son derece meşum bir tabiat süratle baş vermekte. Felaketin suratını ya da boyutunu kavramaktaysa tasavvurumuz aciz kalıyor.
Yazının orjinali The Nation sitesinden alınmıştır. (Çeviri: Mehmet Fahrettin Biçici)
Gazete Duvar
