Jo Marchant*
Başımızın üstündeki ışıklar soluyor. Yapay ışık kirliliği, günümüz kentlerinde göğü kaplayan binlerce yıldızdan sırf birkaç düzinesini görebildiğimiz manasına geliyor. Yakın vakitte yapılan dünya çaplı bir araştırma, Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan insanların büyük kısmının artık kendi galaksimizi, ışıltılı Samanyolu’nu bile göremediğini ortaya çıkardı. Bu, dünya üzerindeki etkimizi yansıtan ve gökyüzümüzde yaşanan acımasız bir erozyonudur. Etrafımıza hükmetmek için teknolojik gücümüzü kullanarak hangi noktada kozmosun ustaları haline geldik? Tabiatımızdaki bu değişim kimi vakit Sanayi Devrimi’ne yahut bilimin doğuşuna ya da tahminen tarımın icadına kadar uzanır. Ne var ki, birinci adımımız, Türkiye’deki Toros Dağları’nın eteklerinde gömülü haldeki yeraltı dünyasına ürkütücü bir hürmet duruşuyla daha da erken bir periyotta atılmıştır.
TARIHÎ BİR KAVŞAK
Orada çalışan arkeologlar, Göbekli Zirve isimli 15 metre yüksekliğe sahip bir höyüğü inceliyorlar. Bölge, yaklaşık 20 metre çapa ulaşan büyük bir daire katmanı da dahil olmak üzere, M.Ö. on bin yılına tarihlenen tarih öncesi sütunlar ve dairesel yapılarla dolu. Her alanın kenarlarını çevreleyen 12 adet T formundaki sütun, bir taş sekiyle birbirine bağlanmış. 5.5 metre yüksekliğinde ve her biri birkaç ton tartısında olan iki dev sütun daha, oyulmuş kollar, kemerler ve hayvan derilerinden yapılmış peştamal izleriyle birlikte, merkezde birbirine paralel durur. Diğer taşlar, örümcekler, akrepler, akbabalar, tilkiler, domuzlar, ceylanlar üzere hayvan tasvirleri içeren oymalarla kaplıdır. Bilinen en eski ve büyük taş anıttır ve Stonehenge’den 6 bin yıl daha eskidir.
2014 yılından bu yana Göbekli Tepe’de çalışan Alman arkeolog Jens Notroff ve meslektaşları, bu taşlarda, doğal dünyayla olan ilişkimizdeki değişimlerin açık bir delilini görüyorlar. Paleolitik periyodun daha evvelki mağara çizimlerinde beşerler nadiren temsil edilmişti ve sahnenin merkezinde hayvanlar bulunuyordu. Buna rağmen, Göbekli Tepe’nin tilkileri, yılanları ve akrepleri, bu devasa antropomorfik sütunlarda daha küçük niteliklere yahut süslemelere indirgeniyor. Takımın 2015’te belirttiği üzere, “İnsanlar artık tabiatın yalnızca eşit bir modülü olarak resmedilmiş, birebir vakitte açık biçimde daha besbelli ve hayvan dünyasının üzerine yükseltilmişler.” Sanat, insanların tabiat üzerinde güç uygulamaya çoktan başladıklarını gösteriyor: Bu, evcilleştirmenin akabinde fizikî denetimin de önünü açan bir ‘zihinsel kontrol’ haliydi.
İNSANIN VEFAT TAKINTISI
Göbekli Tepe’nin bir öteki çarpıcı tarafı ise mevte dair bariz takıntıdır. Burada şahit olduğumuz sanat yapıtları ortasında birden fazla başsız insan çiziminin yanı sıra daha büyük heykellerin kırılan baş kısımları da bulunuyor. Lüks ziyafetlerin artıkları olduğu düşünülen bir tortuda bulunan hayvan kalıntıları ortasında, yüzlerce insan kemiği mevcut. Antropologlar, 2017 yılında bu kemiklerin büyük kısmının kafatası kesimlerinden oluştuğunu ve bunlardan kimilerinin, bir vakitler sağlam kafataslarının sergilenmek üzere asıldığını düşündüren bir formda oluklar ve deliklerle şekillendirildiğini kaydettiler.
Göbekli Tepe’yi 1994 yılında keşfeden Klaus Schmidt, soyut T biçimindeki heykelleri ‘bilinenin ötesindeki bir dünyadan’ varlıklar diyerek yorumladı (bu alanda ve öteki yerlerde bulunan natüralist heykeller, alanı inşa edenlerin istedikleri vakit insanları gerçekçi bir formda tasvir edebileceklerini gösteriyordu). Ve değişik bir halde, dairesel biçimli kapalı alanlara kapılardan yahut ağ geçitlerinden değil, ‘mazgal taşlarındaki’ küçük oyuklardan ulaşılıyormuş üzere görünüyor. Bu taşlardan biri, sırtında uzanan bir yaban domuzu ile süslenmiştir. Schmidt, bu dairelerin, sırf bir delikten sürünerek girilebilen ölüler alemini temsil ettiğini öne sürmüştü.
Aslında, bu devirde ve sonraki yüzyıllarda, çoğunlukla konutların yerlerinde gömülü olan insan kalıntılarıyla birlikte, mevt ve bilhassa de kafatasları ile ilgili bir tasa hissi ortaya çıkıyordu. Ürdün’deki Jericho ve Ain Ghazal üzere geçmişi M.Ö. onuncu ve dokuzuncu bin yıllara kadar uzanan yerlerde, seçilen kafatasları mevtten sonra vücuttan ayrılıyor ve yerin altına yerleştirilmeden evvel göz boşluklarına kabuklar konurken, yüzleri sıvadan yapılmış makyajla süsleniyordu. Türkiye’nin güneyinde yer alan Çayönü’nde çalışan arkeologlar, yerin altında 66 kafatası ve 400 bireye ilişkin kalıntılar buldukları için ‘Ölüler evi’ diye isimlendirdikleri ve geçmişi M.Ö. 8 bin yılına kadar uzanan bir bina keşfettiler. Ayrıyeten, sunağı andıran büyük, yassı bir taş, insan ve hayvan kanı izleri taşıyordu.
ÇATALHÖYÜK’LE ILIŞKI İZLERİ
Göbekli Tepe’ye birkaç yüz kilometre uzaklıktaki Konya Ovası’nda 20 metre yüksekliğe şurası bir yerleşim olan Çatalhöyük, bilhassa baş karıştırıcı bir örnektir. Höyük, M.Ö. 7 bin civarında binlerce insanı barındıran bir yerleşim yerinden kalma kerpiç konutlar içeriyor. Birbirine yakın inşa edilen meskenler toprağa kazılmıştı ve çatıdaki bir kapaktan, merdiven yardımıyla aşağı inerek içine giriliyordu. Meskenlerin içi, duvarlardan fırlıyor üzere görünen hayvan heykellerinin yanı sıra fotoğraflarla güçlü bir halde dekore edilmişti. Bir kapı yoktu, odalar ortasında geçiş yapmak için konut sakinleri mazgallardan geçmek zorundaydılar. Küçük odalar, farklı dikey düzeyleri kaplayan, kenarları boğa başlarıyla işaretlenmiş ya da korunan, sırf bir metrekarelik kısımlara ayrılmıştı. Bu platformların altına ve duvarlara gömülü halde insan kemikleri bulundu ve bu kemiklere bir tuğla içine konulan meyyit doğmuş bir cenin de dahildi.
Bölge sakinleri, konutlarının duvarlarına son derece büyük paha vermiş üzere görünüyor. Duvarların içine birtakım objeler yerleştirmelerinin yanı sıra, kimileri tek bir kişinin içinde çömelmesine yetecek büyüklükte olan süslenmemiş oyuklar bulunuyordu. Ayrıyeten, leoparlar ve boğalar üzere hayvanların duvar heykelleri, tahminen yüzlerce kez tekrar boyanmıştı.
Bu, sıkışık, karanlık ve hareket etmesi güç karakteri nedeniyle yaşamanın çılgın bir yoluymuş üzere görünüyor. Stanford Üniversitesi’nin 1993’ten beri bölgede hafriyat yapan arkeoloğu Ian Hodder, Çatalhöyük sakinlerinin, meskenlerinin fizikî yapısının efsanevi inançlarıyla iç içe geçtiği bir hayat sürdürdüğü sonucuna varmıştı: “Dünya, akan ve dönüştürülen hususlarla ve içinden geçilebilen yüzeylerle doluydu.”
Arkeolog ve kaya sanatı uzmanı David Lewis-Williams daha da ileri gidiyor. Buradaki insanların, kireçtaşı mağaralarında sürünme tecrübesini kasıtlı biçimde taklit ettiğine inanıyor. Toros Dağları’nda, güneye hakikat yalnızca birkaç gün seyahat arasında bu tıp mağaralar vardır ve Çatalhöyük’teki meskenlerde bu mağaralardan gelen sarkıt ve kireçtaşı modülleri bulunmuştur. Lewis-Williams, tıpkı Üst Paleolitik periyotta Batı Avrupa’daki mağaralara gelen ziyaretçiler üzere, bu konutları inşa eden insanların da duvarları geçişe müsaade veren irtibatlar ya da kozmosun ruh alemlerine açılan kapılar olarak gördüklerini öne sürüyor. Çatalhöyük’teki bir konut sırf yaşamak için bir yer değil, efsanevi bir dünyanın da maddi sözüydü. Onların evrenlerinin bir modeliydi.
KOZMOSU MODEL ALAN BİR TOPLUM MUYDU?
Cihanı model alan meskenler hala dünya çapında yaşayan toplumlar tarafından bilinir. Örneğin, Kolombiya’nın sık ormanlarında yaşayan ‘Barasana’ halkı, klâsik olarak ‘Malokas’ ismi verilen uzun ahşap meskenlerde yaşarlar. Bunların her biri, çatının gökyüzünü temsil ettiği ve “Güneşin yeri” diye isimlendirilen dikey bir direğin her gün öğle güneş ışınlarıyla tıpkı hizaya geldiği minyatür bir kainattır. Doğu-batı istikametinde uzanan büyük ve yatay çatı kirişi “Güneşin yolu” diye isimlendirilir. Zemin Dünya’dır ve altında ölülerin gömüldüğü yeraltı dünyası bulunur. Lewis-Williams, 2005’te yayınlanan kitabı ‘Neolitik Aklın İçinde’ (ing. Inside the Neolithic Mind) isimli kitabında, misal bir prensibin, Göbekli Tepe’nin taş çemberleri üzere Yakın Doğu’da bulunan başka Neolitik anıtları ve kült yapıları açıklayabileceğini vurguluyor. O da Schmidt üzere, bu yapıların, model aldıkları ruhlar dünyası ya da ölülerin kozmik alemi ile, ekseriyetle yerin altında bulunan ve insan kalıntılarıyla toprağa gömülü haldeki alanlarla birbirine bağladıkları sonucuna ulaşıyor.
Binaları inşa edenler sırf yeraltı dünyasıyla mı ilgileniyorlardı, yoksa gökyüzüne de bakıyorlar mıydı? Göbekli Zirve, bulunduğu alanın yüksek bir noktasında yer alıyordu ve bu sayede gökyüzünün panoramik görüntüsüne da sahipti. Kimi araştırmacılar, sütunların düz haldeki üst kısımlarının, Orion Jenerasyonu üzere göze çarpan yıldızların yükselişini yahut durumunu gözlemlemek için kullanılabileceğini ya da parlak yıldız Sirius’un (devinim nedeniyle) gökyüzündeki etaplı görünümünü kutlamak hedefiyle inşa edildiğini öne sürdüler. Başka birtakım bilim insanları ise, bölgedeki hayvan oymalarını muhakkak takımyıldızlara bağlıyor ve yer altında tasvir edilen akrebin, ufkun alt kısmında görünen Scorpius (Akrep) Takımyıldızı’nı temsil edebileceğini sav ediyorlar.
Notroff tıpkı fikirde değil: Dairesel yapıların en azından kısmen yer altında olduğu, bunların çökelti haldeki toprağa kazıldığı ve tahminen de hayvan derileri üzere organik bir materyalden yapılmış çatılara sahip olduğu konusunda kuşkuları var. Bu yüzden, bu bölge, astronomik bir müşahede konutundan çok mağara gibisi bir yeraltı dünyasına yapılan dehşetli bir seyahat temsili olarak daha akla yatkın görünebilir. Notroff son yıllarda hafriyat alanını korumak için inşa edilen bir çatının altında bulunan bu alanlarda dolaştı ve gölgelerin, sütunların ve oymaların daha büyük ve ‘[çatı/ç.n.] daha da huşu uyandıran biçimde görünmesini sağlıyor’ diyor. “Dev akreplere, kıvrılan yılanlara ve hırlayan yırtıcılara ait tüm bu imajların, tahminen de elinde bir meşalenin titreyen ışığından diğer bir şey olmadan birinci defa karanlığa inen genç bir avcıyı nasıl etkilediğini hayal edebiliyorum.”
GÖĞÜN İZLERİNİ DE TAŞIYOR
Bu, Göbekli Tepe’yi inşa eden bireylerin gökyüzüyle ilgilenmediği manasına gelmiyor. En iyi korunmuş sütun heykellerden birinin üzerinde, disk ve hilal ile süslenmiş oyma bir kolye bulunuyor. Bu sembollerin ayı söz ettiği düşünülüyor; hatta, kolyenin bu sütunu bir Ay Rabbi olarak betimlediği bile öne sürülüyor. Her halükârda, Göbekli Zirve gibisi yapılar, insanların kozmosla olan bağlantısında temel bir değişim yaşandığını ortaya koyuyor. Bu alanları inşa eden insanların, bugün Paleolitik ve klâsik avcı-toplayıcı toplumlardaki seleflerine nispeten daha düşük, orta ve üst dünyalara sahip emsal katmanlı bir cihana sahip olmaları beklenen görünüyor. Lewis-Williams, bu farklı kozmik alemler ortasında seyahat yapmanın bir yolu olarak değişen şuur durumlarının, büyük olasılıkla hâlâ ehemmiyet taşıdığını savunuyor.
Bu çeşit seyahatlerin artık doğal ortamlardan çok insan imali alanlarda gerçekleşmesi büyük kıymet taşıyor. Çatalhöyük sakinleri, doğal mağaralardaki daracık geçitleri kopyalamış üzere görünüyorlar. İnsanların artık bu geçitler üzerinde edindikleri daha büyük denetim, öteki yerlerde daha kolay ve kalıplaşmış daireler, sütunlar ve kareler halindeki dizaynların geliştirilmesine imkan sağladı. Lewis-Williams’ın da belirttiği üzere, maksada yönelik yapılara hakikat yaşanan bu değişim, güçlü seçkinlerin ve (ölümden ve muhtemelen insan kurban ettikten sonra seçilen kafataslarını süslemek ve sergilemek gibi) resmi ritüellerin ortaya çıkmasıyla, daha fazla toplumsal denetimin de önünü açacaktı.
Göbekli Zirve, yaklaşık 12 bin yıl evvel eş vakitli biçimde meydana gelmiş üzere görünen iki kıymetli değişimi özetliyor; bunların her ikisi de toplumların kendilerini tabiattan ayırmaya ve yüceltmeye başlamasını içeriyor. Ruh alemleri öncelikle hayvan rehberlerle değil, insanların ataları ile doldurulur olmuştu. İnsanlar mevcut mağaraları yahut doğal özellikleri başka dünyalara giriş kapısı olarak kullanmak yerine, kendi dünyalarını inşa etmeye başlamışlardı.
*Ödüllü bir bilim gazetecisi olan Jo Marchant, ‘The Human Cosmos’ (İnsan Kozmosu), ‘The Cure’ (Çare) ve ‘Decoding the Heavens’ (Cennetin Kodunu Çözmek) isimli kitapların müellifidir.
Yazının orjinali Nautil.us sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
