Teknoloji ve medyanın geldiği yer itibariyle ‘gösteri çağı’ içinde birden fazla kavram öbür manaları da kendine dahil etti. Bu kavramlar ortasında ‘sol’ da yer alıyor.
Ahir vakit sol fikriyatının muhteviyatı eskiye göre daha sade, ısrarlı olduğu kimi tasavvurlardan çoktandır vazgeçmek zorunda kalmış olabilir mi?
Türkiye siyasal tarihinde, kelamın ihtimamla seçildiği vakitler hiç yaşandı mı? Entelektüel donanım, sol fikir, hayatı, insanı, yeryüzünü sabırlı, serinkanlı müşahedelerle el alan, gerçek haliyle kavramaya çalışan sosyologlar, lisan bilimciler (vs.), devrimciler bugüne kadar dünyayı yönetmekte neden aday olamadılar?
Toplumsal medya, kamusal alanın bir uzantısı haline mi geldi? Nizamını hiç bozmayacak titizlikte muhakemesini bildiğiniz bir muharririn, ‘ortamlarda en lazım olacak dizeler’ diye ezberlediğiniz bir şairin, bir romanda aklınızda kalan kimi diyalogların yaratıcısının, zihnine bayıldığınız bir edebiyatçının öbür hallerini görmek -abartılı bir sözcük olsa da- büyüyü bozan şeyler değil mi? Müelliflerin, şairlerin auralarını muhafazaları gerekiyor mu? Toplumsal medyanın bu istikamette olumsuz bir sonucu oluşmuş olabilir mi?
Yüklü çalışma alanı Türkiye’de siyasal kanılar, bilhassa sağ ideoloji ve milliyetçilik olan Tanıl Bora’yla konuştuk.
Siyasetteki kelamın itinayla seçildiği, muhakkak dağarcığa sahip olduğunun bilindiği bir devir oldu mu Türkiye tarihinde?
Yalnızca Türkiye’de değil dünyada da, siyasetin kitleselleşmesi, ister istemez tıpkı vakitte vulgerleşmesi manasına geliyor. Vulgerleşme malum, adileşme, bayağılaşma demek fakat ‘basitleşme’ diye de düşünebilirsiniz, demokratikleşmeye dönük bir yanı da var, olabilir yani. Bunu şunun için söylüyorum; ‘bir vakitler siyaset ne kadar nezihti’ üzere nostaljizme ve o nostaljizm içinden elitizme hakikat da kapılıp gitmemek lazım. Türkiye’de siyaset bir vakitler çok geniş bir söz dağarcığıyla mı yapılıyordu, kelam itinayla mi söyleniyordu? Orada da dereceli konuşmak lazım, Evet, ‘güzel’ konuşanlar, belagatin hakkını verenler vardı, mutlaka daha çok vardı, hakikaten artık de yok değil lakin evvelden bugüne birtakım süreklilikler de var.
Öncelikle hamaset, her vakit çok baskındı Türkiye’de siyasal lisanda. Bunda bir devamlılık var. İçerik değişebilir, ancak mehterli trombonlu, marş söyler üzere konuşmayı kastediyorum. Nefret söylemi, elbette eksik değildi, lakin yeni vakitlerde, bilhassa iktidarın lisanında, neredeyse ‘onsuz olunmaz’ hale geldi. Tahminen en bariz değişim, nezaketin geçersizleşmesi. Nezaket, gereksiz sayılmakla kalmıyor, adeta zaaf addediliyor. Zayıflık göstermek üzere algılanıyor, kararsızlık, güvensizlik işareti gibi… Kudretli olana yakışmayacak bir hal üzere. Meğer nezaket, meşrepten bahsetmiyorum, kibar laflar etmekten de bahsetmiyorum, siyasi lisanda nezaket, şahsen yordam olarak da değerlidir, karşısındakine taban hürmetin sözü, bütün vatandaşları, bütün insanları ‘saymanın’, tanımanın tabiri, müzakereye açık olmanın ifadesi… Aslında üsluptaki nezaketsizleşme, tam da bu yöntem kaidelerinden uzaklaşan bir siyasal tutumun ifadesi… Bununla da alakalı bence, esasen fazla güçlü olmayan mizah da zayıfladı. Kaba latifeye, “ona bakarsan” havasında ergen mübalağalarına mizah demiyorum, onlar bol bol var. Zekâ ve tekrar nezaket içeren istihzayı kastediyorum.
Lakin dediğim üzere, buradan nostaljiye yuvarlanmayalım. Bu sorunlar ya da eksikler diyecekseniz eksikler, siyasetin içeriğiyle ilgili, tarz-ı siyasetle ilgili. Bunları sıkıntı etmek, lakin siyasal bir değişiklik talebi ve teklifiyle birleşirse manalı olur.
‘ENTELEKTÜELLERİN SİYASETİ KÜÇÜMSEMESİ EZELİ BİR PROBLEM’
Şimdinin kelamı nasıl?
Kelamı bitiren bir kelam, derdim öncelikle. Müzakere açmayan, konuşmayı baştan men eden bir kelam. Bizimle konuşmuyor, buyuruyor. İktidar lisanından bahsediyorum olağan esasen. İktidarın nobran lisanı, malum… Aslında iktidarla hudutlu olmaksızın da, ‘dinlemeyen’ bir lisan, karar sürüyor. Muhataplarının söyleyeceklerini dinlemeye açık değil, yalnızca kendi konuşuyor.
Dünyayı yönetenlerin aklıyla ilgili noksanlıklar imâ ediliyor. Trump’tan yola çıkarsak aksini söyleme imkânına sahip olduğumuz da söylenemez. Entelektüel donanım, sol fikir, hayatı, insanı, yeryüzünü sabırlı, serinkanlı müşahedelerle el alan, gerçek haliyle kavramaya çalışan sosyologlar, antropologlar, lisan bilimciler (…) ve tabi devrimciler bugüne kadar dünyayı yönetmekte neden aday olamadılar? Vakit aptallık çağı mı?
Aptal bir çağ, diyelim. Birçokları söylüyor ya, kapitalist sistem kendi rasyonalitesinin hudutlarını geçti, kendini fakat bir irrasyonellik içinde sürdürebilir hale geldi. İşte meşhur ‘post-truth’; başı sonu olan, dengeli akıl fikir değil siyaseten işe fayda laf, kelamda ‘data’, hoş bir palavra falan kullanışlı oluyor. Mecbur, çok şey aptalca olacak. Ancak işte, ‘vahim lakin önemli değil’ lâfının aksisi: ‘ciddi değil lakin vahim.’
Entelektüel müktesebatı olanlar siyasal mevkilere hiç aday olmuyor değil. Žižek gerçi otuz sene oldu fakat cumhurbaşkanı adayıydı biliyorsunuz Slovenya’da! Yerce ve zamanca çok daha yakın örnek, HDP Eş Genel Lideri, Mithat Sancar…
Entelektüellerin siyaseti küçümsemesi, ‘kirli’ bulması, ezeli bir sorundur. İşin öbür ucunda da, siyasi güçten büyülenmeleri var, aklı fikri kelamı ‘tatbikata’ aktarma heyecanıyla naif hevâ ve heveslere kapılmaları riski var. Gündelik yahut ‘reel’ siyaset ile daha geniş ufuklu politik niyet ortasında, iki yakanın da hakkını veren bir alış veriş kurulabilse, en iyisidir bence. Yani ortadaki tansiyonu de koruyarak, bitmeyen bir tartışma üzere. Bunun yerleri pek yok.
‘Devrimci’ diyorsunuz, orada adanmışlık ve azamicilik vardır, siyasette ise pragmatizm ve uzlaşma, orta yol icap eder, bazen asgaricilik icap eder. Devrimcilik, bu tansiyonu bilerek ve onun hakkını vererek sahiden devrimci olabilir, gibime geliyor. Tekrar birebir şeyi söyleyeceğim; iki düzlem ortasında bitmeyen bir tartışma. Pragmatik tahlillere büsbütün kapalı, kaskatı bir devrimcilik tezi, çok örneği var, eninde sonunda kendine oportünist sapaklar buluyor. Yanlışsız düzgün, haysiyetiyle pragmatist olmak, ahlaken de siyaseten de devrimcilik bakımından da daha iyi değil mi?
‘SOL- SAĞ AYRIMI HER VAKIT HER ŞEYİ ÖLÇMEYE YARAYAN BİR CETVEL’
Şimdimiz için seçenek olarak önümüzde iki kavram var. Sağ popülizm ve sol. İdeolojilerin sonu gelmiş olabilir mi?
Tarif gereği olmayacak bir şey. İdeoloji dediğiniz, insanların kendilerini, diğerlerini, dünyayı görme biçimleri… Bunlarla ilgilerini nasıl tasavvur ederler, nasıl anlamlandırırlar. Bunun sonu gelir mi? Bu bakışların ayrışmasının, ihtilafa düşmesinin, çabasının sonu gelir mi?
Olağan bununla kastedilen daha fazla ideolojik doktrinlerin sonunun gelmesi, ‘büyük’ üniversal fikirlerin sonunun gelmesi. Bu türlü göründüğü gerçek. Gerçi bildiğimiz temel siyasi fikirleri yürürlükteki siyasetlerin içinde açıkça pekâlâ görebiliyoruz. İdeolojilerin bittiğini düşündürten şey, fikirlerin yahut temel siyasal tercihlerin siyasal ideolojilere dönüşme yahut onlara çeviri biçimlerinin değişmekte olması. Siyasetin, aşağı üst 80’lerden beri giderek, kitleleri bütünlüklü, derli toplu ideolojik telaffuzlarla seferber etmekten uzaklaşmış olması. Bu çok önemli bir sorun, siyasal aktifliği cansızlaştıran ve demokratik potansiyelleri tahrip eden bir sorun.
Popülizm, aslında bir bakıma tam bu apolitikleşmeye karşı bir alternatif argümanı getirmesinden de can buluyor. Bir siyasi gücü var, bir ‘laf söyleme’ tezinde. Hakim sağ popülizmler, milliyetçi, muhafazakar, ırkçı ideolojileri, yeni sürümler ve kolajlarla canlandırıyorlar. Sorun, popülizminin lafının, bütün lafları bitiren bir laf olması. Biz halkın, aslında daha doğrusu ekseriyetle ‘milletin’ çıkarını biliyoruz, esasen onun ta kendisiyiz, ne diyorsak o! Bu ortada solun, sahiden sol sıfatını hak eden birtakım dikkat ve müdahalelerle, sol sıfatına uyacak popülist yordamlara başvurmasının günah olmadığını düşünüyorum, onu da geçerken kısaca belirteyim. Birikim’in online yayınında bununla ilgili birkaç yazı da yazdım.
Sol-sağ ayrımı, her vakit her şeyi ölçmeye yarayan bir cetveldir bence. Eşitlikçilik kaygısı, mazlumla dayanışma, insanın ve toplumun -varsın yavaş olsun- değişebileceği inancı, özerk davranışa ve kıymet koymaya el veren özgürlük, soldur. İnsanın ve toplumun değişmezlerini mühürleyen bir nizama, geleneğe bağlılık, üstünlük münasebetine meşruiyet sağlayan ‘doğal-değiştirilmez’ farklara iman, sağdır. Check-list üzere düşünmeyin; toplamda solcu bir yönelimin içinde de sağcı ögeler bulunabilir mesela. Lakin onu da böylelikle ölçebilir, ayrımlar yapabilirsiniz.
‘PARTİ, ÖRGÜT, PLATFORM VS. FORMLARI YETMİYOR GÖRÜNÜYOR’
Bahsi geçen solun bildiğimiz sol olmadığını, savlarından sehven de olsa vazgeçtiğini düşünenlerdenim. Yeni solun muhteviyatı eskiye göre daha sade, ısrarlı olduğu kimi tasavvurlardan çoktandır vazgeçmek zorunda kalmış olabilir mi?
Demin konuştuklarımızla da kontaklı bir konu… Yeni sol nedir? Yirmi yıl kadar evvel ‘yeni sol’ yaşlanamadan eskidi gitti. Günümüzde yeni sol nedir? Bence hâlâ teşekkül halinde. Ezilmiş kimliklerin tanınma talebi etrafında gelişen gayret birikimi var, canlı bir birikim. Feminist ve LBGTİ hareketinin canlı bir birikimi var. Ekoloji hareketi var, iklim krizi vesilesiyle yeni soluklar kazanıyor. ‘Yeni proletarya’ denen, prekarizasyona yani garantisiz, süreksiz, çok esnek, bilgi ve donanımlarını niteliksizleştiren emek süreçlerine tabi beyaz yakalı çalışan kitlesinin, -ki kıymetli kısmı gençlerdir- homurtusu var. Eski solun kimisi muhafazakarlaşmış lakin kimisi enerjik bir arayış içinde olan sebatkâr bakiyeleri var. Diğerleri da var. Ancak bunları ezbere toplama ve çarpma-bölme süreçleriyle birbirine tutturmak mümkün olmuyor. Teorik olarak şık duran simya formülleriyle olmuyor. Aslında problem basitçe toplamak, yan yana getirmek değil. Bir maksat, bir program, bir “söz,” ve müşterek siyasi deneyim… Bildiğimiz parti, örgüt, platform vs. formları yetmiyor görünüyor. Yeni yollar yordamlar çıkacak tahminen. Her şeyi bilir havalarda olmamak gerek, yeniye açık olarak denemek gerek, merakta kalmak gerek.
‘DÜŞÜNCE TARİHİ AÇISINDAN PARLAK BİR VAZİYETTE DEĞİLİZ’
‘Cereyanlar-Türkiye’de siyasi ideolojiler’ kitabınızın ilham kaynağının Hilmi Ziya Ülken’in ‘Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi’ isimli kitabı olduğunu söylüyorsunuz. Kitabınızın girişinde şöyle yazmışsınız: “Ülken bir düşünce tarihi yazmıştı, ben ona özenerek bir ideoloji tarihi yaz- maya çalıştım. Tahminen de o kadar büyük bulunmayabilecek olan fark, şuradadır: Düşünce tarihi, ‘yüksek fikirleri’ dikkate alır; ideoloji tarihi ise, onlarla bir arada popüler ideolojik söylemlere, sıradanlaşmış düşüncelere, tasavvurlara da bakar.” Çağdaş fikir tarihi yazıldı. İdeolojiler tarihini siz yazdınız. Yakın gelecekte Türkiye için yine ‘düşünce tarihi’ yazılacak kadar gereç çıkacak mı dersiniz?
Doğrusu, ideolojilerin tarihi seceresi işini de layıkıyla yapabilmiş değilim. Sonuçta ‘Cereyanlar’ evet, ideoloji kavramıyla iş görse de gereci yükle fikirlerdir. Kanıdan, üzerine düşünülmüş kanıyı anlıyorum. Gerçek manasıyla eleştirilmiş, yani elekten geçirilmiş, süzülmüş, ölçülmüş tartılmış akıl-fikir. Bu bakımdan parlak bir vaziyette değiliz natürel. Özgürlük ortamının eksikliğinden… Tenkidin kıtlığından, kanıların pek birbiriyle konuşmamasından, birikmemesinden… Ebedi ve daimi âciliyet baskısından… İdeolojinin ise materyali boldur, her yerdedir. Düşüncesizlik de ideolojik bir olgu sonuçta, enine uzunluğuna inceleyebilirsiniz. Palavranın ideolojik fonksiyonunu, bayağılığın ideolojik etkilerini, riyakârlığın yasallaştırma sistemlerini inceleyebilirsiniz. Gerecimiz çoktur.
‘BİREYSELLİK GÜZELCE ÖNE FIRLADI, ÇOK FAZLA PERFORMANS VAR’
Geçmiş vakit içinde muhakkak periyotlar için entelektüellerin, müelliflerin, şairlerin buluştuğu kimi yerlerden bahsedilir. Beyoğlu’nda Nisuaz Pastanesi misal. Artık yerinde banka var. Lefter’in meyhanesi, Baylan Pastanesi… Günümüzde ise bu özelliğiyle bilinen buluşma yerleri daha az. Yeni buluşma yeri toplumsal medya. Sizce toplumsal medya kamusal alanın bir uzantısı haline geldi mi?
Uzantısı değil de… Kamusal alanın ikamesi mi demeli sanki? Yoksa da ‘başka araçlarla sürdürülmesi’ mi demeli? Dönüşümü mü demeli? Tahribi mi demeli? Kamusal alan deyince, insanların müşterek problemler etrafında müzakere etmesine mahal veren mahal geliyor, buna uygun platformlar, buna uygun bağlantı tabanı. Bir açıdan bakarsanız, toplumsal medyanın bu yeri tahrip ettiğini düşünebilirsiniz. Zira ülkü kamusal alanda öne çıkmaması gereken kişisellik iyice öne fırlıyor, buna da bağlı olarak çok fazla performans var. Gerçi kamusal alanda da bir tıp performans gerekir; orada da rol oynanır, kamusal bir rol içinden konuşursunuz, hatta “samimi” olmanız değil o kamusal role girmeniz gerekir. Halbuki toplumsal medyada samimiyet performansları yarışıyor. Kamusal alandaki anonimlik, bir kamusal rolün anonimliğidir; toplumsal medyadaki çok kez linççilerin anonimliği olabiliyor. Ancak bir yandan şu soruyu da sormak lazım: kamusal alan, o ülkü, teorik tarifiyle nerede, ne kadar varolabildi? Ne kadar demokratik olabildi? Kamusal alan, toplumsal medyaya atfettiğimiz tahribatın birtakım ögelerini aslında sinesinde taşımıyor muydu? Kamusal alan ‘nizamı’ içinde kendini oraya koyamayan öznelerin, kümelerin toplumsal medya sayesinde ses çıkarabildiğini unutmayalım. Kamusal alan da, toplumsal medya da, uğraş alanları. Hem nasıl anlamlandırılacağı bakımından, hem içeriği, işleyişi bakımından.
Verdiğiniz örnekler, işte pastane cemaatleri falan, yarı-kamusal denebilecek mecralar. Yarı-kamusallık, değerli bence. Bilhassa demokratik kamusal alanın kurumlaşmadığı yahut zayıf olduğu toplumlarda, bilhassa baskı ortamlarında. Hem herkese ‘açık’ olmayan, özel alandan da beslenen bağları olan kümeye mahsus, hem de müştereğe açılan, kamusal sorunlarla meşgul, kamusalla temaslar kuran ilgi ağları. Bunlar bence değerli mecralar.
‘ZAMANIMIZIN IRTIBAT TEKNOLOJİSİ AURA’LARI KOLLAMAYI ZORLAŞTIRIYOR’
Şu müellif şuraya gelirdi, şunları yapardı, şu beşerlerle şakalaşırdı, arbede ederdi yerine toplumsal medyada yazılanlar, kime mention attığı, kime ‘laf giydirdiği’…
Nizamını hiç bozmayacak titizlikte muhakemesini bildiğiniz bir muharririn, ‘ortamlarda en lazım olacak dizeler’ diye ezberlediğiniz bir şairin, bir romanda aklınızda kalan kimi diyalogların yaratıcısının, zihnine bayıldığınız bir edebiyatçının diğer hallerini görmek -abartılı bir sözcük olsa da- büyüyü bozan şeyler değil mi? Muharrirlerin, şairlerin auralarını müdafaaları gerekiyor mu sizce?
Gerçi şu da var: Büyünün bozulması o kadar kötü olmayabilir. Herkesin yere inmesi, kimsenin semaya yükseltilmemesi, iyidir. Demek istediğim, ‘bizde’ yüceltme töresi de içimize baygınlık verebiliyor, o yanını da ihmal etmeyelim! Lakin doğal, söylediğinizi anlıyorum. Tekrar bir ‘gerçi’ diyeceğim, biliyorsunuz eskilerde de hayran olunan şairlerin, ediplerin skandalları olurdu, nahoş vaziyetleri görülürdü. Kimisi skandallarla oynar da zati. Kimisinin aura’sı, biraz da bunlarla şekillenir. Hem biraz da meşrep problemi, basitçe. Elbette, vaktimizin irtibat teknolojisi, sür’ati, teşhirciliği, performatif kudurukluğu, aura’ları kollamayı zorlaştırıyor. Bilhassa de performans sorunu. Sanat zati performanstır, lakin artık performansın performansını, performansın performansının performansını da yapmak gerekiyor. Büyü bozmaktan da evvel, yorucu. İhtiyar bir laf söyleyeyim; herkes kendini bilmeli, kendine yakıştırdığını yapmalı, diyeyim.
Gazete Duvar
