Jînda Zekioğlu
Duvarında Aziz George’un ejderhayı öldürüşünü betimleyen bir tablonun olduğu meskenin eteğinde doğmuş Şener Özmen. Siz onu bugün ‘güncel sanat’ tabiriyle popülerleşen işlerinden hatırlayacaksınız lakin gerisi var.
Hezexli bir baba ile Cizreli bir annenin oğlu Özmen. Meteoroloji memuru babasının yağmur, çiğ, rüzgâr, kar, beherler, huniler ile olan yalnız alakasından; annesinin vakitsiz, esrik karakalem karalamalarından etkilendiği, şairlerle mektup arkadaşlığı yaptığı, ideoloji okuyan ağabeyinden daha iyi şiir yazdığı bir çocukluk ve gençlik geçirmiş.
Süryanilerin mezarlığını, badem ağaçlarını, kiliseyi, Muhtarın Evi’ni, serçeleri, taş basamakları, kavrayamadığım istifleri, el fenerlerini, konuta, öteki bir meskenin damından damlamalarını, dengbêjleri, çîrokbêjleri ve şevbihêrkleri hatırlıyor ‘çocukluk’ deyince.
12 Eylül’le birlikte duvarların, en işlek kıraathanelerin camlarında, trafo duvarlarında ‘aranan’ların fotoğraflarıyla doluyor görsel hafızası. Hepsini tanırmış üzere. Ve artık 30 yıldır uzağında, Hezex’in izlerini dünyanın altını üstüne getirerek sürüyor.
Hafızasında kalanı, etkilendiği-bastıramadığı hisleri, şiirini, fotoğrafını, bienalleri, retrospektif stantları, Şener Özmen’i konuştuk.
Çocukluğun sanatla alakası nasıldır sizce? Hayatın gözleme ve kopyalamaya dayalı olduğu o yıllarda sizi besleyen neydi?
Sanata, yaratıcılığa dair pek çok şeyin masumiyet vakitlerinde başladığını söyleyebilirim. Sıkıntı, artık ikisinin de kalmamış olması. Sanat üretmek için yaratıcı olmanıza gerek yok, hatta bence bir beyefendisine bile gerek yok. Yaratıcılığı da aslında siz kendinize atfediyorsunuz. Sistemin bir aklı var aslında, bir yere kadar mağdur, sonrasında mafyatik iş adamı bir sanatkara dönüşebilirsiniz! Engin Sustam’ın tabiriyle “21. yüzyıl Sokak Mukavemetleri” sanatla hayat ortasındaki bağları daha mı güçlendirdi yoksa eritmeye mi başladı? Çocukluk masumiyet ise, sonrası haşarılık, açgözlülük ve körlüktür.
Babam meteoroloji memuruydu, yani aslında bir nevi gözlemciydi ve tüm sorun, tabiat ile ortasında vuku bulan şeylerden ibaretti; yağmur, çiğ, rüzgâr, kar, beherler, huniler, cıvalı termometreler, kargacık burgacık yazılar, sayılar için büyüteçler, o yazılar ve sayıların yazıldığı kâğıtları muntazam kesmek için bisturi; zira bunlar ince şeritler… Ben tüm bu vakitlerde onu izliyordum, yaptığı şeylere mana veremiyordum lakin izlemek hoşuma gidiyordu. Aslında meskende mana üreten yegâne kişi annemdi ve tüm bu uğraşın boş yere olduğunu söylüyordu. Çizimler de yapardı ortada, birilerine göstermek için değil alışılmış. Bu türlü gelir sanat, buralardan gelir; sizi yoklar, varsa içinizde bir ışık kesimi, oraya tutunur. Benim tarafımdaki tarifi da budur; karanlık yanlarını çıkarmak insanoğlunun. Artık Robîn’e bakınca, kendimi görüyorum; durup dururken çizmeye başlıyor, nasıl da ayrıntıcı! O da babasının Optik Propogandası’nı izliyordu evvelce. Yaşını başını almış bir adamın meskende neden bu türlü şeyler yaptığını sormuştur kendisine kesinlikle.
Fotoğrafla ilginiz enteresan. Özgür ruhunuz müfredata yenik düşmemiş anlaşılan. Politik yanınızın en doğalından yansıdığı işleriniz de o yıllarda dehşete sebep olmuş okuduğum, dinlediğim kadarıyla. Türk eğitim sistemi ve Türk entelijansiyasının size biçtiği rol neydi? Neden itaat etmediniz?
Hezex’den bir çocukluk arkadaşım bir kutu tüp yağlı boya getirmişti yaşadığımız meskene, 8’lik kutu, iki fırça, bir de tuval, o gün bütün tüpleri kullanmış, ortaya hiçbir şeye benzemeyen grimsi, içinde az biraz pembeler görünen tuhaf bir fotoğraf (bir İdil görünümü yapacaktık) çıkarmıştık ortaya ve yaptığımızdan pişman olmuştuk. Tam bir fiyaskoydu.
En son, Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fotoğraf İş Bölümü’ne gitmek ve kaydımı yapmak istediğimde, ilkokuldaki öğretmenlerimden biri Hezex’in çarşıya inen tek caddesinde beni yakalamış, elime içinde kayıt parası olan bir zarf iliştirmişti. Sesi, size dünyanın bütün itimatlarını veren genç bir bayandı. Babamın söylediği üzere, bu iş ekmek getirmeyecekti, yeniden de bir üniversitede, üstelik istediğim bir kısımda okumak, Hezex’den ve ‘olaylardan’ uzaklaşma kanısı ona da mantıklı gelmiş olmalı. Fakat, kısım yıllarında ne vakit ahenk sorunu yaşamaya başladığımı hatırlamıyorum, muhtemelen Heykel Atölyesi’nin duvarlarına yapıştırılan ikaz levhaları bir krize sebebiyet verdi; “Temiz ol, sigara içme, atölyeyi pak tut, gereçleri kaldır”. Bu türlü şeyler, tıpkı şeyin biz fotoğraf okuyanların başına gelmesini istemiyorduk. Ne tuhaf, ağır ve nispeten tehlikeli materyallerin olduğu yerlerin, kışlaya dönüşme potansiyeli taşıması…
Bu manada Türk devletinin kendi sanatına bakışını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Türkiye’de sanatın devletçe ciddiye alındığı vakitlerde iki temel öge öne çıkmıştır, bunlardan biri çıplaklık ve sekstir; başkası ise politik diskurdur ki dinî olanı ve aykırısını da bunun içine yerleştiriyorum. Lakin kimi vakitlerde küratörün yahut stant komiserinin kendisi devlet kesilir başınıza, aslında bir iktidar tersliğinden değil, büsbütün kültürel bir uyuşmazlık üzerinden ele alır tüm sergiyi. O ‘Kürt alanı’ diyor ve bu terimi kullanmayı çok seviyor, ben Kürtler diyorum. Bu hususa en çok baş yoran isimlerden biri Engin Sustam’ın “Şiddet ve Direniş Ortasında Kürt Madunluğu ve Sanatı” isimli derinlikli çalışmasının yıllar içinde nasıl oluştuğunu biliyorum. Biçilen roller, muhtemelen anadile dönüşte kesildi ve anadile dönüş aslında sizi pek çok şeyden yoksun bırakıyor üzere görünüyor. Aldanmamak lazım, bu iş o denli olmuyor; ben bir bacağımı vermiş üzere değilim ki, geç de olsa bacağımı geri alıyorum hepsi bu! Ferhad Pîrbal’ın Bazdayî isimli hikayesindeki üzere biraz Kürt yeni sanat hikayesi de. Bacağımız Avrupa’ya gitti ve bizler ruhumuz gitmiş üzere şad û bextewar olduk. Yani aslında Türk sanatkarların yüzyılın başından beri karış karış gezdikleri yerlere, 2000’lerle birlikte “Biz de varız” çeşidinden işler ürettiğimiz için. Bu mevzuda, sanat üreten herkese, temsiliyet gücü olduğunu düşündükleri herkese birtakım roller biçildi esasen, kimi o rolleri benimseyip devam etti, hâlâ orada ve Kürt kökenli Türk sanatçı, Kürt kökenli Türk küratör, Kürt kökenli Türk sanat müellifi vs. olarak var olma uğraşı veriyor ve hiçbirinin aklı başında değil.
.
‘MAĞDUR LISANI KÖPÜRTMEYİ SEVİYORUZ’
5 Kürtçe roman, Kürtçe hikaye kitabı, Türkçe 4 şiir kitabı, birçok mecmuada yayınlanmış aktüel sanat ve Kürtçe edebiyat okumalarını bir ortaya getirdiğin 3 yayın, Kürtçe’den Türkçe’ye 2 şiir kitabı çevirisi, Türkçe’ye çevrilmiş 3 kitabın; Centre Pompidou’dan Wordly House’a, İstanbul Modern’den Kunsthalle Fridericianum’a, Oberhausen Sinema Festivali’nden PEN Müellifler üyeliğine… Şener Özmen, boş durmamış, üretmiş, ağlayıp sızlamamış, dilenmemiş, yalvarmamış, minnet etmemiş. Üretmiş. Ötekiliğine, tanınmayan yanlarına da küsmemiş, bunu ajite de etmemiş. Hem ferdî hem sanat üretimlerinizdeki bu gücü, bu dikbaşlılığı neye borçlusunuz?
Az değil mi? Bence de az, bence de yolun yarısına bile varabilmiş sayılmam. Entelektüel bilgi uzun ve meşakkatli bir yol. Siz ayakta kalmak için gayret sarf edersiniz. Bu o denli hastalıklı bir efor değil, kolay ayakta kalma stratejilerinden kelam ediyorum; Ed Stewartvari bir şeyden, taş ye, ağaç kabuğu ziftlen, tatilimizi nerede geçireceğiz paniğiyle kış ortasında tutuşan orta halli memur karı-koca olmadık. Hiçbir vakit ticari bir başa sahip olmadım, pazarlık yapmadım, yapmayı da bilmem. “Bu kadar yapabildim” kelamının ardına da saklanmak istemiyorum. Hayatta ‘bir şeye, bir şeylere karşın yapmak’ vardır ve bu gerçek bir şeydir. Pekala neye karşın? Size, kendi dilinizde eğitim aldırtmayacak bir sisteme karşın. Hiç Kürtçe bilmediği halde Kürt edebiyatı üzerine ahkâm kesen kimse görmediniz mi etrafınızda? Hayatında hiç Kürtçe bir metin okumamış, Kürtçe edebiyatı okumaya bedel görmemiş birinden, Kürt edebiyatına dair orada yahut şurada manifesto sunmaya davet edecek kadar ilerlemiş, şenlik gülü kültürel cemaatlerin size lakin açabildiği şuncacık yerlerde post-kolonyal metinler mi okuyacaksınız? Kürtçe’nin Türkçe’yle bağı ne? Edebiyatı, karşılaştırılamayacak kadar minör –ve yaralı– değil mi? Eziklik! Fakat bunu söyleyebilirim. Mağdur lisanı köpürtmeyi seviyoruz ve buradan, evet tam da buradan lokal bir güç elde etmeye, Foucault’nun kelamını ettiği o pastoral iktidar alanını yaratmaya çalışıyoruz ki, bu tam manasıyla kepazelik bana sorarsanız.
Şener Özmen deyince, ironisi bol, esprili, başta kendiyle ve dahi hepimizle alay eden, fakat hepimizin de elinden tutan bir üslup var. Şiirlerinde de var bu. İşlerinde hangi hislerini yorumluyorsun? Tahminen de şöyle sormalı; işlerinde hangi hislerini bastıramıyorsunuz?
Perspektifte kaçış noktası diye tabir edilen; yani aslında birbirine paralel oldukları halde fotoğraf düzlemine paralel olmadıkları için kapanarak birleşiyormuş üzere görünen doğruların ortak kesişmesi var, ufuk çizgisine gerçek uzaklaşarak sonsuza gerçek uzayan bir bakış. Çalışmalarımın genelinde hislerin bir kısmı kapanmış ve birleşmiş üzere görünüyor, sıkıntı onları bulabilmekte, hangi hissin ne derece aktif olduğunu, hangisinin bastırılamadığını oradan, buradan bakarak ortaya çıkarmak biraz güç, sizi –izleyiciyi– tekin olmayan bir noktada tutmakta ısrarcılar yeniden de. Ben bu türlü çalışıyorum, his çalışmalarımın odağı aslında. İstemediğim, tesir altında ortaya çıkmış bir düzine öteki iş de var, oradan bile belirli okumalar yapılabilir, müdahalenin izleri kestirilebilir.
Siyasetin kötücül tarafı, kalıcı vicdani tahribatlar yaratmasıdır, Kürt toplumunun içinde olduğu durum tam olarak budur, itaâtkar ruh ile persona birlikte düşünülemez, Kürtçe konuşmayan satış uzmanıyla entelektüeli tıpkı kültür dairesine sokmaya misal bu. İşte benim bastıramadığım hisler da bunlar… Çalışmalarımda daima bir yerlere, ancak neresi olduğunu bilmediğim bir yerlere kaçarken buluveriyorum kendimi. Üretimin yapıldığı o konutta, o odada, o yerde, o kasabada yazma tabir yerindeyse yasaklandığında -kurşun seslerine karışan daktilo tıkırtıları-, şiirleriniz, müsveddeleriniz karşınıza birer hata kanıtı olarak çıktığında, afallıyorsunuz, Üçüncü Dünya’da bu türlü yürüyormuş diyorsunuz kendi kendinize.
Bir yanıyla da hayli politik üretimler. Marx’tan, Engels’ten, Dicle’den geçen, şu meşhur poşili takım elbisene yolu düşen bir lisan var ve bu elbet günlük sıradan siyasetin dışında lakin hepsinin de güdümünde imgelerin. Dolaylı politik anlatımın sanatta sonraki nesillere transferi ismine biz izleyicilerin durduğu yerin de değeri büyük. Nasıl ve nerede duruyor sence izleyici? Dışarıdan baktığında ne görüyorsun?
Tam da durması gereken noktada ve o noktadan bir milim bile sapmamalı bence! Kurdewarî bir aktüel sanat düşündüğümüzde yolun şimdi başında olduğumuz yaygın görüşüne katılmıyorum, güzel bu bahiste pek fazla kelam üreten de yok. Mesela kimsenin artık insan haklarından kelam etmemesi, erken periyot çalışmaların çabucak hepsinde bu ana damar vardır. Buradan yola çıkan tüm üretimlerde de apaçık ya da sembolik seviyede bu durumlar işlenmiştir. Kürt kimliğine işaret etmemek için geliştirilen küratöryal formüllerden biri de, ‘Doğu ve Bitmek Tükenmek Bilmeyen Sorunları’ minvalinde olmuştur; Suriye hududu, Irak Bölgesi, Yezidiler, Diyarbakırlı, Mardinli vs. bu bir dalgaydı temelinde. AB ve normları temel gündemdi ve çalışmalar direnişsel bi estetikten çok, o seslere de kulak vermek, çok kültürlü raporlar üretmek ve AB kültür kurumlarına sunmak için ayarlanıyordu. Türkiyeli küratörler bu periyodu maymun iştahıyla kapattı, koleksiyonerleri de o denli. Gelecek sanat jenerasyonları bu işbirliğini kıymetlendirecek bir vaziyette olmayacaklar maalesef. Bu elzem bakış buradan, bu coğrafyadan çıkmayacak.
Yeni Bir Umutsuzluk’taki duruşunuz sizce Kürtleri nerede hangi histe konumluyor?
Yeni Bir Ümitsizlik, Energize, Molestation, Bariyerin Ardı ve Bütün İsimler; hatta bazılarında ucu neredeyse melankoliye dayanan his patlamaları… Resesif bir imgeleri de var kimi çalışmaların. İzleyici bu his patlamalarına tam olarak ne diyeceğini, onları nerede, hangi histe konumlandıracağını da bilemiyordu. Ben orada bir Kürt sanatçı olarak vardım, geride yıkıntılar içinde bir coğrafya duruyordu. Verdiği hasara karşın, bu lisandan uzaklaşmamak lazım tekrar de. Kürtleri unutmamak, ayakta kalmak, problem bu. Sizde her daim bir coğrafyayla, yıkımla, aşağılanan ve hayatı hiçe sayılan her şeyle ilişkilendirme duygusu yaratacak, bunu herkesin gözüne sokacak çalışmalara imza atmalı tahminen de. Kurdewarî bir bohem mümkün mı? Pekala bu şartlarda bunu nasıl sağlayacaksınız? Çalışmalarını ekolojiyle ilişkilendiren bir Kürt sanatçıyı nereye oturtacaksınız? Tarihinizin taşındığını neden gözyaşları dökerek anlatıyorsunuz, üstelik o taşımada his olarak da yer edinenlere! Evvelden buralarda akan bir su vardı, bu mu söyleyecek son sözünüz? Hâlâ seremonyal, hâlâ davetkâr, hâlâ ezik, al götür gezdir göster.
.
‘BİZİ DİNLEYECEK BİR SİYASETE ÇOK UZAĞIZ’
Yeniye dönersek, Kürt siyasetinin dört kesimdeki ahvalini nasıl görüyor ve yorumluyorsunuz?
İdeolojinin iğne deliğinden bakmayan (mümkünse) aklı başında her Kürt üzere. Açarsak; halklarcı, enternasyonalist, popülist, yani Kürtlere hiçbir hayrı dokunmamış ve dokunmayan ve artık çağcıl da olmayan, dönüşmeyen ve dönüştürmeyen bir siyaset modelinin çağımıza ve gereksinimlerimize cevap olmadığını, olmayacağını gördük. Bize gereksinimlerimizin neler olduğunu zorla kabul ettirmeyecek, bizleri dinleyecek ve ciddiye alacak siyasete hâlâ çok uzağız. Bir kesimde yasal ve hak sahibi iken, başkasında varlığın bile tartışma konusu olabiliyor, bu yüzden çok güç. Başka ayrı kıymetlendirmek gerekiyor ve evrilen sosyolojiyi de bu yeni durumlar üzerinden sil baştan okumak gerekiyor. Kürtlerin birleşme saplantısından çıkıp, pratikte daha kıymetli adımlar atmasının vakti gelmedi mi? Keza birleşmecilik, var olan problemlerin mucizevi tahlili değil, daha çok hezimet psikolojisinin yarattığı, pragmatist bir lisan.
Üreten, yazan-çizen bir sanatçı olarak, Kürt toplumun nasıl ve hangi çaba ile adil ömür hakkına kavuşacağını düşünüyorsunuz?
Geliştirilen lisanın Kürtleri ciddiye almadığını düşünüyorum, diğer her şeyi tabulaştıran, süblime eden, lakin Kürtleri savuşturan bir dil… Hâlâ adil olmasını beklemek üzere fazla iyimser bir noktaya çekmeyi başaranlar da oluyor, olsun, çeksinler, ben orada değilim. Üretimin de nasıl geliştiği ortadayken üstelik… Buna paha verildiğine de şahit olmadım.
Kimleri okuyor, dinliyor, takip ediyorsunuz?
Yakın bir vakitte yeni hikaye belgemi okudum, Avesta Yayınları’ndan çıkacak. Engin Sustam’ın Kırılgan Sapmaları’nı, ileride üzerine yazabilirim kuşku ve tasasıyla, uzun uzun notlar alarak, okudum. Yanı sıra Xwebûn yazılarım devam etmekte, sıcaklar kaygı vermeye başlayınca biraz geri çekildim ancak sürecek doğal ki.
Yeni projelerinizde neler göreceğiz?
Paris’te KARGEH’i kurduk 2019’da, Engin Sustam, Bilal Cet Aktaş’la birlikte. Kuramsal çerçevesini Sustam’ın oluşturduğu, uzun soluklu bir stant projesi var artık önümüzde. Ali Kemal Çınar’la önemli ciddi bir şeyler yapmak istiyorum. Kendisini de, sinemalarını çok seviyorum, tahminen mikrofon tutabilirim, bilmiyorum, bunun üzere şeyler. Kawa Nemir için yeni kapaklar yapmak, Selîm Temo’yu gönülsüzce uğurlamak, bu kentte daha da yalnızlaşmak… Bacağıma kavuştuğuma nazaran, birlikte hareket edeceğiz artık. Yeni projelerimde sana teşekkür etmek de var.
Gazete Duvar
