Ulrich Mania* / Wolf-Rüdiger Teegen**
Roma İmparatorluk Devri’nde Pergamon, şifa ve sıhhat yeri olarak geniş bir üne sahipti. Bunun nedeni, Hadrianus vaktinde kurulmuş olan ve imparatorluğun her yerinden ziyaretçiyi kendisine çeken Asklepios Kutsal Alanı’dır. Antik Çağ insanı, allahın muhafazası ve rahiplerin yardımıyla hastalıklarından kurtulmak için buraya geliyorlardı. Kimi hastaların tedavisi haftalar ve hatta aylar sürüyordu. M.S. 2. yüzyılda yaşamış iki şahit, geriye hastalıklar, uygulanan tedaviler ve kutsal alan hakkında bilgi veren geniş kapsamlı evraklar bıraktı. Bunlardan birisi M.S. 129-200 civarında Asklepion’un yakınındaki amfitiyatroda cerrahi tecrübeler edinen, tıpkı vakitte Roma’daki Antoninler Periyodu salgınına şahit olan ve hastalarının tedavisiyle ilgilenen ‘Galenos’ isimli tabiptir. Bir oburu ise Pergamon yakınlarında doğmuş ve sayısız hastalıklarından dolayı Asklepion’da uzun mühlet bulunmuş olan Aelius Aristides isimli bir hatiptir (M.S. 117-181). Aristides’in ‘kutsal’ bilgilerinden, Asklepion’da uyku ve akabinde düş yorumlamanın kıymetli bir terapi prosedürü olduğu anlaşılmakta, hastalıkla ilgili terapilerin her birini düşler belirlemektedir. Soğuk su ve ayrıyeten bedenin yağlandığı “arınma ritüeli” üzere dinî uygulamalar da hastalıkların güzelleşmesinde değerli bir rol oynamaktaydı.
‘SIĞINAK’ YOK EDİLİNCE…
Asklepieion´un 1930´lara ilişkin modeli (H. Schleif) Pergamonun Roma Devri Asklepion’u uzun bir geçmişe sahiptir. Kent dışındaki kutsal alan, M.Ö. 4. yüzyılda, daha sonra kült ile ilgili faaliyetlerde kullanılacak olan kaynak suyunun bol olduğu bir yerde kurulmuştu. Buradaki en erken yapılar yavaşça yüksek bir kayalık üzerinde yer almaktaydı. Bu yapılar ortasında, soter (kurtarıcı) ismiyle anılan ve asırlarca Pergamon sikkelerinde de kullanılan İlah Asklepios’un tapınağı bulunmaktadır. Hellenistik Periyotta, kutsal alanda hastaların hayal yorumlama için gerekli uykuya çekildikleri inkübasyon odaları da yer almaktaydı. Lakin M.Ö. 88 yılında Roma’ya karşı bir ayaklanmaya katılan Pergamonlular, Asklepieion’a sığınanlar da dahil olmak üzere kentteki tüm Romalıları öldürürler. Böylelikle kutsal alan, sığınmacılara dokunulmazlık sağlayan statüsünü kaybeder ve M.S. 2. yüzyıla dek 200 yıl boyunca değerini yitirmiş olarak varlığını sürdürür. Hadrianus vaktinde tadilat geçiren kutsal alan, birebir vakitte genişletilmiştir. Kutsal alanın gösterişsiz kült yapılarından oluşan merkezi, artık üç tarafı İon sütunlu galerilerle çevrilidir. Beyaz mermer galeriler, mimari bir çerçeve oluşturdukları üzere, gezinti yeri, hava şartlarına karşı korunak, irtibat yolu misyonu de görmekteydiler. Tıpkı vakitte kutsal alandaki ziyaretçiler ya da kutsal alan vazifelilerinin konakladığı yahut çok sayıdaki ziyaretçinin gereksinimleriyle ilgili, bugüne dek araştırılmamış mimari bakımdan daha gösterişsiz olan yapıları kamufle etmeye yaramaktaydılar.
Güneydoğu nekropolü. 60-65 yaşlarındaki bir bayanın kafatasına ilişkin kesimdeki çürük dişler ve apse izleri içeren üst çene (© W.-R. Teegen) SALGIN DALGASINDA NASIL BİR ROL OYNADI?
Yapı faaliyetleri ve günümüze ulaşan yazıtlara nazaran kutsal alan en parlak devrine M.S. 2. yüzyılda erişmiştir. Aelius Aristides’in yazdıklarından, ziyaretçilerin yalnızca tedavi hedefli değil tıpkı vakitte burada vakit geçiren Romalı seçkinler ile entelektüellerden dolayı geldikleri anlaşılmaktadır.
M.S. 165-190 civarında İmparatorluk içerisinde milyonlarca mevte yol açan Antoninler Periyodu salgını da kutsal alanın bu en parlak vaktine rastlar. Bu periyoda Roma’da şahit olan Pergamonlu Hekim Galenos’un şiddetli belirtilerinden bahsettiği ve dalgalar formunda ortaya çıkan bu salgın, olasılıkla “variola major” virüsünün neden olduğu çiçek hastalığıdır. Antoninler Devri’ndeki salgın sırasında, Antik Çağ’ın hastanesi olarak da bilinen Asklepios Kutsal Alanı, hastaların tedavisinde nasıl bir rol oynuyordu? Günümüz epidemiyoloji bilimine nazaran, imparatorluğun her yerinden gelen ziyaretçileriyle kutsal alan, pandemi sırasında virüsün yayılmasında bir hotspot olmalıydı. Lakin ne Galenos’un ne de salgın sırasında Asklepieion’da bulunan Aelius Aristides’in yazdıkları, kutsal alan ile ziyaretçiler ve salgın ortasındaki ilişkiyi yansıtır. Bu nedenle Pergamonluların mezarlarına yönelerek, antropolojik incelemelerin Pergamon’daki Antoninler Periyodu salgınına ışık tutup tutmayacağını soruyoruz. Virüsün Pergamon’daki şiddetli tesirini kesin olarak gösterecek toplu mezar üzere bulgulara ise şimdi rastlanılmadı. Lakin radyokarbon prosedürüyle M.S. 2. yüzyılın 2. yarısına tarihlenen gömülerin yoğunluğu, pandemi sırasındaki ölümlerin yüksek oranda olduğuna işaret eder.
Güneydoğu nekropolündeki gömülerin yüzde kıymeti (kırmızı, N=133) ve güneybatı nekropolündeki gömülerin yüzde kıymeti (mavi, N=95) (© W.-R. Teegen) İncelenen kemikler, Pergamon’un güneyindeki iki nekropole aittir. Güneydoğu nekropolünde yalnızca Roma Periyodu gömüleri, güneybatı nekropolünde ise buradaki değerlendirmeye dahil etmediğimiz Hellenistik ve Bizans gömüleri saptanmıştır. Güneydoğu nekropolündeki yaş dağılımı, mezarların üçte birinin çocuk ve 20 yaş ortası gençlere ilişkin olduğunu gösteriyor. Çocuk ve genç sayısının oran bakımından fazlalığına rağmen yeni doğan ve küçük çocuk sayısı nispeten düşüktür. Tıpkı durum 20-40 yaş ortasında da görülür, yalnızca 60 yaş ve üstünün sayısı daha azdır. Yaş dağılımındaki alışılmadık bu görünümün çeşitli sebepleri olabilir. Birtakım yörelerde bebek ve küçük çocuklar nekropole değil, meskene gömülmektedir. Fakat bu gelenek Pergamon’da şimdi bilinmemektedir.
Öncelikle ikinci nekropoldeki yaş dağılımına bakalım: Buradaki yaş belirlemeleri şimdi ön etapta olup, örneklerin üçte birini kapsıyor. Buna nazaran sonuçlar genç yaşın epeyce az olduğunu gösterir. 20-40 yaş ortası burada da ana kümesi oluşturmakta iken, 40-60 yaş ortası daha sık görülür. Her iki nekropolde de en iyi yaş aralığı olan 20 ile 40 yaş tartıdadır. Bu, Roma ve Mısırdaki yazıtların da yansıttığı Antik Çağdaki genel durumla örtüşmektedir.
PERGAMON’DA YAYGIN OLAN HASTALIKLAR
Artık de Antik Çağ beşerinin muzdarip olduğu hastalıklar ve sıhhatle ilgili öteki eksiklik ve problemleri inceleyen paleopatolojiye yönelelim. Pergamon’da bugüne dek incelenen Roma Periyodu gömülerinin çoğunluğu, “sağlıklı orta tabaka”ya aittir. Bunun yanı sıra bir dizi yaygın hastalık kelam mevzusudur. Kafataslarında orta sıra, menenjit kaynaklı olabilecek inflamasyon süreci gözlenmiştir. Burun, burun yan boşluğu ve orta kulaktaki sıhhatsiz değişimler de inflamasyondan kaynaklanmaktadır. Diş ve çene hastalıkları ile diş kaybı sık görülür. Gerilim izi denilen diş minesi ve diş kemiklerindeki deformasyonlar, beslenme yetersizliğinden çok geçirilmiş hastalıklarla ilgili olabilir. İskeletlerin geri kalanında, bilhassa omurga ve eklem yerlerinde, yıpranma ve aşınma sonucu bozulmalar sıkça görülür. Genel görünüme nazaran, incelenen buluntularda az ölçüde bulaşıcı hastalık izi dikkati çeker. Burun yan boşluğu ve orta kulaktaki inflamasyon durumunun sıkça görüldüğü kanıtlanmıştır. Bu durum, kış mevsiminde yetersiz ısınma ve yer içindeki ağır hava kirliliğinden kaynaklanmakta olup, her toplumsal sınıfta görülmektedir. Çünkü ömür alanları mangal ile ısıtılmaktaydı ve ocak ateşi yanan konutlarda yetersiz havalandırma kelam konusuydu. Bu durumdan konut sakinlerinin tümü, bayanlar ve çocuklar da etkilenmekte, mukozadaki hasarlar sonucu, mevte yol açabilen enfeksiyon ortaya çıkmaktaydı.
Güneydoğu nekropolü. 25-35 yaşlarındaki bir erkeğe ilişkin gerilim izleri içeren köpek dişi. Diş minesi (beyaz ok ile) ve diş kökü (yeşil ok ile).
Hypoplasia 5 ile 11 yaş aralığında oluşmuştur (© W.-R. Teegen)
Tüberküloz ve cüzzam üzere önemli hastalıklar ise daha nadirdi. Cüzzam, Bizans Devri üzere geç bir devirde görülmekte ve kemiklerdeki değişikliklerle saptanmaktadır. Lakin tıpkı çiçek hastalığı üzere, cüzzam da DNA tahlili ile daha kesin belirlenmektedir. Pergamon’da bugüne dek rastlanmamış olan osteomiyelit ise çiçek hastalığı sonrasında görülen özel bir kemik iltihabı tipidir.
Pekala, Antoninler Periyodu salgınının yazılı evraklarda Pergamon’a ulaştığı öne sürülse de, kemikler üzerinde bugüne dek kanıtlanamamasının nedeni nedir? Bunun sebepleri çok çeşitli olabilir. Bugüne dek salgının çiçek hastalığı olduğu ve bilinmeyen öbür bir hastalık olmadığı ortaya konmuştur. Bu mevzu, ilerideki DNA tahlilleri ile netleşecektir. Hastalığın seyri çiçek hastalığındaki üzere 22-25 gün kadar sürmekte ise de bu hastalık kemiklerde ve bilhassa öldükten sonra iz bırakmamaktadır. Hastalığı geçiren çocukların dişlerinde, üstte kelamı edilen gerilim izleri kalmış olabilir; lakin bu izlerin hangi hastalık sonucu oluştuğu belirlenememektedir. İncelenen M.S. 2. yüzyıl mezarlarındaki yaş profili de salgın izlerini yansıtmayabilir. Hasebiyle Antoninler Periyodu salgınının çeyrek asırda toplam nüfusun yüzde 5’ini öldürdüğünü ve hiçbir yaş kümesinin ortalamanın üzerinde etkilemediğini var sayarsak, salgın nedenli vefatları belirlemek güçtür.
Güneybatı nekropolü. 55-65 yaşlarında bir erkeğin kafatasına ilişkin kesimdeki kronik çene boşluğu iltahabı (Resim: W.-R. Teegen) Bu durumda, Asklepieion’un salgında oynadığı rolü açıklamak için ne yapılmalıdır? Birkaç gün içinde gelişen bulaşıcı hastalığın, akut ya da cerrahi müdahale gerektiren hastalıklar üzere, Asklepion’da tedavi edilen rahatsızlıklar olmadığını kabul edebiliriz. Bunlarla ilgili tıbbi aletler, Asklepion buluntuları ortasında yer almıyor. Kaynağımız Aelius Aristidesin de kutsal alanda bulunma nedeni akut bir hastalık değil, uzun vakittir çektiği birkaç kronik rahatsızlık idi. Ayrıyeten ziyaretçilerin birden fazla, Asklepion’a hasta olarak değil, olasılıkla bir dindar olarak kısa müddetliğine geliyorlardı. Tahminen de, kutsal cadde etrafındaki dükkanlardan, yaradandan dilekleri için edindikleri kilden ya da işlenmiş metalden adak ikramlarını sunağa bırakıyorlardı.
Göz biçiminde işlenmiş metal adak ikramı. Adak sahibinin göz hastalığı olup olmadığı ya da yaradanın, adak sahibini görmesi dileğine yönelik olup olmadığı bilinmemektedir (©AAEPergamon kazısı)
Asklepion etrafındaki son araştırmalar, kutsal alanı çevreleyen yamaçlarda nekropoller olduğunu gösterdi. Nekropollerde stellerle belirtilmiş gösterişsiz mezarların yanı sıra mezar yapıları, tümülüs ve oda mezarlar da bulunmaktadır. Nekropoller, Asklepion ve etrafından görülecek halde düzenlenmiştir. Bu noktada mezar sahiplerinin, kutsal alana imparatorluğun her köşesinden gelen ziyaretçiler olup olmadığı sorusu akla geliyor. Bu mezarlar, kutsal alanda şifa arayanlar üzerinde farklı bir ikaz tesiri yapmış olabilir. Mezar sahipleri ortasında, Asklepion’da şifa arayan hastaların olup olmadığı, Alman Arkeoloji Enstitüsü Pergamon hafriyatlarının ilerideki projeleriyle cevaplanabilecek farklı bir sorudur.
* Dr., Alman Arkeoloji Enstitüsü / İstanbul
** Prof. Dr., Ludwig-Maximilians Üniversitesi, Prehistorik ve Birinci Çağ Arkeolojisi ve Roma Eyaletleri Arkeolojisi Enstitüsü
Gazete Duvar
