12 Eylül periyodunun sanatkarları nasıl etkilediğini anlamak için bu sürece götüren hadiseleri kısaca gözden geçirmemiz gerekir. Türkiye’nin değişen dış siyasetinin, mimarlığı çabucak nasıl etkilediğine dair bir örnekle başlayalım. Demirel’in 1976’da Kıbrıs sıkıntısına dayanak bulmak emeliyle, liderliğini Suudi Arabistan’ın yaptığı İslam ülkeleriyle işbirliği yapma siyasetini benimsemesi, turizm bölümünü çabucak tesirler. Kamu yatırımı olarak 1970’lerde inşa edilen modernist dizaynlı otellerin hiçbirinde mimarlar mescit alanı ayırmaya muhtaçlık duymamıştır. Mayıs 1976’da gerçekleşen İslam Konferansı’na konut sahipliği yapan Sheraton Oteli’nde süit dairelerden birisi Namaz Odası olarak düzenlenir, Mevlana isimli salon ise mescit haline getirilir. Türkiye o yıllarda İslam ülkelerinin hayat biçimine o kadar yabancıdır ki konferans öncesinde Dışişleri yetkilileri yemekler konusunda otele talimat verir: Hiçbir yemeğin içinde domuz eti bulunmayacak. Kahvaltı ve yemek sofralarında salam, sucuk ve sosis yer almayacak ve alkollü içki servisi de yapılmayacak. Birebir devirden bir öbür habere nazaran Intercontinental Oteli, mescit yaptığı alanda kullandığı halıları Turizm ve Tanıtma Bakanlığı’ndan emaneten almıştır ve mescidini konferanstan sonra da açık tutacağını gazete duyurusuyla duyurur. Kamu yatırımı olarak planlanıp inşa edilen bu otellerin tasarım etabında, içeride mescit bulunmasına muhtaçlık duyulmamış olması dikkat caziptir.
Şenol Yorozlu, Çoban Sülü, 1982, tuval üz.y.boya, 185x185cm
Ocak 1974’ten 12 Eylül 1980’e kadar iktidar uğraşı, Demirel ile Ecevit rekabetini içerir. Bu yıllarda beşerler sokak ortasında siyasi sebeplerle öldürüldüğünde Demirel’in koalisyon hükümetleri soruşturma açmaz. Almanya’ya iltica sayıları giderek artmaya başlar. 1976’da 809 olan iltica başvurusu sayısı, 1980’de 57 bin 913’e ulaşır.
1977’de Kanlı 1 Mayıs katliamından sonra 29 Mayıs 1977’de Erbakan’ın genel lideri olduğu MTTB’nin düzenlediği ve 8 bin kişinin katıldığı Fetih Mitingi olaysız geçmesine karşın, yaklaşık bin kişilik bir küme Ayasofya Müzesi’nde namaz kılmak ister. Miting için 150 kadar otobüsle İstanbul’a gelen MTTB üyeleri, “Zincirler kırılsın, Ayasofya açılsın”, “Devrim yok diriliş var”, “İhanet yuvası Patrikhane dışarı” üzere sloganlar içeren pankartlar taşır. Polis ve jandarma Ayasofya’da namaz kılınmasına pürüz olur.
BEDRETTİN CÖMERT CİNAYETİ
17 Mart 1978’de İstanbul Üniversitesi Hukuk ve İktisat fakültelerinde dersten çıkan öğrencilere bomba atıldığında üniversite süresiz olarak kapatılır. 11 Temmuz 1978’de, Hacettepe Üniversitesi’nde sağ terör mangalarının faaliyetlerini soruşturan bir komitede çalıştığı için, sanat tarihçisi ve tercüman Profesör Bedrettin Cömert öldürülür. Aralık 1978’de Maraş Katliamı’nın akabinde duyuru edilen sıkıyönetim 20 kente kadar genişletilir. 1 Şubat 1979’da Milliyet’in Genel Yayın Direktörü Abdi İpekçi, Mehmet Ali Ağca tarafından Nişantaşı’nda arabasındayken kurşunlanarak öldürülür. Bundan bir ay evvel İran’da İslam ihtilali yapılmıştır. 9 Nisan 1980’de ise İran Irak savaşı başlar, bu savaş 10 yıl sürecektir. 24 Ocak 1980’de Turgut Özal’ın açıkladığı ekonomik ıslahat paketi reaksiyon toplar. Nisan ayına kadar çalışanlar birtakım fabrikaları işgal ettiğinde polisle çatışmalar yaşanır. Bu periyotta enflasyon yüzde 80’lerdedir, 1 doların bedeli 70 liraya çıkmıştır. 6 Eylül 1980’de Konya’da yapılan bir mitingde Erbakan taraftarları, şeriata dönmeyi talep eder.
11 Eylül’de Ankara’da sokaklarda patlayan bombaların sesleri Başbakanlık binasından bile duyulmaktadır. 12 Eylül 1980 sabahı Başbakanlık Müsteşarı Turgut Özal’ın mesken telefonu saat 3.30’da çaldığında ‘ihtilal’ olduğu ona haber verilir, akabinde mesken telefonunun çizgisi kesilir. Sabahın 4’ünde ihtilal bildirisi radyodan okunduğunda Özal yatağına geri dönüp uyumaya devam eder. Sabah 7.30’da kapısına gelen askerler onu makamına götürüp “Çalışmanıza kaldığınız yerden devam edebilirsiniz” derler. Emin Çölaşan, birinci baskısı 1984’te yapılan kitabında Özal’ın darbe karşısında ne kadar sakin olduğunu bu türlü anlatır.
Askerlerin darbe sonrasındaki birinci işinin Özal’ın eline tutuşturulan ekonomik ıslahat paketinin harfi harfine uygulanmasını sağlamak olması, 12 Eylül’ün temel sebebi hakkında fikir verir. M.Ali Birand (1986) ise ‘Emret Komutanım’ isimli kitabında askerin darbe yapmasının art planı üzerinde dururken, kıymetli bir ayrıntıyı vurgular: “Askerler darbe yapsa da oturup anayasa yazamazlar zira ihtisasları bu değildir. Idaresi bir an evvel sivillere devretmenin yolunu ararlar. 12 Eylül, Türkiye’nin ekonomik manada küreselleşmeye karşı direncini kırmaya yaramıştır, 1994 ekonomik kriziyle ortaya çıktığı üzere ülkeyi batırmak değerine bile olsa… “
12 Eylül’e götüren süreç ‘sağ sol çatışması’ gösterisi olduğundan, sahne sanatkarları bile durumdan etkilenir. Barış Manço, Çölaşan ile yaptığı bir röportajında 12 Eylül öncesinde sahnede söyledikleriyle ne amaçladığına dair sorularla karşılaştığını belirtmiştir. Demirel ile dalga geçen müzikler üreten Cem Karaca’nın daha 1979’da ülkeyi terk ettiği bilinir. TRT’nin yasaklı sanatkarları lakin 1990’lara gerçek yine ekranlara dönebildiğinde, bizim üzere çocukluğu 12 Eylül sonrasına denk gelenler, bir ülkede bir sanatkarın neden ‘yasaklı’ olabileceğini sorgulamaya başlar.
SANATKARLARIN DEVLETE VE YÖK’E YANSISI: GİTMEK
12 Eylül öncesinde Avrupa’ya giden sanatkarlarımızın birden fazla aslında 1970’lerden itibaren gidip gelen bireylerdir. Mehmet Aksoy, 1970’lerin başında Berlin’de sanat eğitimi alan isimlerden biridir. 1978’de Berlin’den döndüğünde DGSA Heykel Kısmı Taş Atölyesi’ne öğretim vazifelisi olarak atanır, fakat 1981’de ülkedeki siyasi şartlar nedeniyle yine Berlin’e döner. Bu ikinci Berlin periyodunda tüm Almanya ve Avrupa’ya kendini kabul ettirir. 1970-1980 ortasında yaptığı Nelson Mandela, Nazım Hikmet Mahpusta, El ve 1 Mayıs 1977 üzere çalışmalarıyla periyodun siyasi ve toplumsal şartlarına gönderme yapar. 2011’deki “Ucube” probleminde hukuk uğraşını bırakmayan ve Türkiye’de daha evvel de heykelleri kaldırılan Aksoy, bugün sanat etraflarında en iyi beş heykeltıraşımızdan biri kabul edilir.
12 Eylül devrinde Türkiye’de kalan kimi isimler, siyasi sorunlardan uzak durmak için sürrealizm ve soyutlamanın zararsız üslubuyla kendi kabuklarına çekilirken kimileri 12 Eylül periyodunda şahit olduklarını anlatan fotoğrafları uzun müddet sergilemez. 1983’te niyetlerinden dolayı akademideki vazifesinden alınıp bir mühlet tutuklu kalan Cihat Aral, Gözaltında Paklık üzere yapıtlarında yaşadıklarını lisana getirir. Aral, Maden Çalışanlarının Yürüyüşü, Koğuşta ve Askıda üzere çalışmalarını 1993’te AKM’de stantlar. Aral, akademide Neşet Günal’ın öğrencisi olmuştur ve mezun olduğunda 1970’lerde bursla Paris’e gönderilmiştir. Elhasıl, on yıl evvel bursla yurt dışına gönderdiği sanatkarını on yıl sonra fikirlerini söz ettiği için tutuklayabilen bir devletimiz vardır.
Neşet Günal’ın bir öbür öğrencisi olan Şenol Yorozlu, 1970’lerde Avrupa’da olduğu yıllarda neoekspresyonizmden etkilenir. Eteklerinden Yedikleri Haltlar Sızarak İnenler, Çoban Sülü, Meclisteki Bayan üzere fotoğraflarında, Alman ve İtalyan çağdaşları üzere ekspresyonizmi ülkesine dair ümitsizliğini göstermek emeliyle kullanır.
Metin Talayman, Üçüncü dünyada günlük hayat, 1983, tuval üz.y.boya, 110x130cm
1971’de MEB bursuyla Düsseldorf’a gönderilen Metin Talayman (1939-1999), Düsseldorf Hoş Sanatlar Akademisi’nde Joseph Beuys (1921-1986) ile çalışma fırsatı bulmuştur. Talayman, 1980’de Berlin’e kalıcı olarak yerleşir. Almanya’da çok sayıda stant açmasına karşın, 1988’e kadar İstanbul’da yapıtlarını sergilemez. 1998’de İstanbul’a dönmesinden bir yıl sonra da vefat etmiştir.
Ankara’da Mehmet Aksoy’un bir heykeli ile birebir yerde sergilenen, “Havuza giren kız” isimli heykeli müstehcen olduğu gerekçesiyle belediye lideri Melih Gökçek kaldırılınca Türkiye’ye küsen Azade Köker, Aksoy üzere hukuk gayreti vermekle uğraşmak istemeyip uzun mühlet Türkiye’ye dönmez. 12 Eylül’den çok evvel, 1970’lerin başında burs aldıktan sonra eşiyle birlikte Almanya’ya yerleşen Köker, 1995’te Almanya’da profesör olur. Fakat yakın vakitte Türkiye’de stant açmaya ikna edilebilen Köker, yurt dışında yapıtları en değerliye satılan sanatkarlarımızdan biridir. Köker, kendisiyle yaptığımız bir sohbette 1970’li yıllarda Almanya’da bulunan tüm sanatkarların ülkenin Nazi geçmişiyle yüzleşmesini sağlayacak eserler ürettiğini ve Almanların bu toplumsal travmayı sanat yardımıyla bile olsa zorlanarak atlattığını belirtmiştir. Şu sıra NeoNazilerin Avrupa’da hala mevcut olması, o periyodun sanatkarlarının toplumu kendi geçmişiyle yüzleştirmeye dair bu uğraşının ne kadar haklı olduğunun ispatı üzeredir.
1970’lerde Avrupa’da çalışan ve bu yazıda hepsinin ismini sayamadığımız sanatkarlarımızın birden fazla Almanya’da kalıcı izler bırakır. Emsal biçimde Ulay üzere kimi yabancı isimler de Almanya’ya giden Türk çalışanların makûs hayat şartlarını eleştiren performanslar üretir.
Genç sanatkarlar siyasi çalkantılardan daralınca kaçabilse de yaşlılar o kadar şanslı değildir. 12 Eylül devrinde fotoğraf kısım lideri (1975-1980) ve dekan (1980-1982) olan Neşet Günal (1923-2002), YÖK’ün dayattığı yeni sistemin hoş sanatlar eğitimine uygun olmadığını düşünen hocalardan biridir ve 1983’te kendi isteğiyle emekliye ayrılır. 1975-1980 ortasında akademide ders veren Mehmet Güleryüz’ün 1980’de vazifesinden istifa edip New York’a yerleşmesi sessizlikle karşılanır. Güleryüz’ün yapıtları, Türkiye’de sergilenmeye devam etse de kendisi 1985’e kadar geri dönmez.
Bihrat Mavitan ise 1984’te YÖK’ün kıyafet şartnamesini protesto etmek için sakalını kesmeyip üniversiteye çevrilen akademiden istifa eder lakin üretmeyi ve stant açmayı bırakmaz.
BİR KENAN CIHAN İCRAATI: DUVAR RESMİ SİLDİRMEK
12 Eylül periyodunun en unutulmaz icraatı, Kenan Evren’in bir duvar fotoğrafındaki insanlığa ateşi getiren Prometheus figürünü bıyıklı olduğu için Stalin’e benzetip sildirmesidir. 110 metrekarelik duvar resmi 1976’da Antalya Memleketler arası Sinema ve Sanat Şenliği kapsamında Orhan Taylan tarafından yapılmıştır. Fakat Paşa emredince, duvardaki fotoğraf sarfiyat. Evren’in emekliye ayrılmasından sonra Marmaris’te fotoğraf çalıştığı medyadan duyurulduğunda, 12 Eylül devrinde Antalya Belediyesi başkanlığını yapan ve Evren’i o figürün Stalin olmadığına ikna edemediği için çok üzgün olan Selahattin Tonguç, “Resim sildiren zihniyet, artık kendisi fotoğraf yapıyor” kelamlarıyla Evren’i eleştirir.
1982’de Barış Derneği’nin kurucu üyesi olduğu için iki kere tutuklanan Taylan’ın 1976’da çizdiği ünlü 1 Mayıs afişi, Taksim’deki 1 Mayıs protestolarından yıllarca hiç eksik olmaz. Halbuki 2016’da yaptığı bir röportajda 12 Eylül’den sonra hiç afiş yapmadığını belirtmiştir; hatta son yıllarda yalnızca natürmort yapmaktadır.
12 Eylül yaklaşırken durumdan rahatsız olan her sanatçı yurt dışına gitmez. Kimileri ülke içinde bir yerlere ‘gider’. 1953’te akademiden mezun olduğunda üç yıllık gazeteci olan Fikret Otyam (1926-2015), 1979’da çalıştığı Cumhuriyet gazetesinden ayrılıp tekrar resme döner ve birebir yıl Antalya’ya yerleşir. Otyam, 1950’li ve 1960’lı yıllarda toplumun sancılı istikametlerini yazılarıyla gündeme getirip doğu bölgelerinin kalkındırılması için çabalamış bir muharrirdir. 1993’te Harran’da GAP projesinin açılışına Süleyman Demirel’in davetlisi olarak ressam eşiyle birlikte katılır. Eşi Filiz Otyam ise Antalya’ya yerleştikleri devirde yaşlı bayanlardan çulfalık tezgahı dokumasını öğrenir; bu teknikle ürettiği dokumaları yurt içinde ve yurt dışında stantlar.
Bugün Türkiye’de hala 12 Eylül sonrasında hazırlanan 1982 Anayasası yürürlüktedir ve bu anayasa toplumsal uzlaşmayla yenilenemediği için 2018’den sonra Cumhurbaşkanı’nın çıkardığı KHK’lar ile daima, söz kelime değiştirilmektedir. Her darbeden sonra olduğu üzere, 12 Eylül Anayasası için devletin halka sorduğu tek soru “Evet mi?” ya da “Hayır mı?” olmuştur, “Nasıl bir anayasa istiyorsunuz?” sorusu değil. Son periyotta her gün yeni bir KHK ile hayatımızı değiştiren Cumhurbaşkanlığı sistemine geçmeden evvel, bize sorulan soru yeniden birebiri olmuştu. 94 yaşındaki usta mimar ve mimarlık tarihçisi Doğan Kuban’ın 1 Eylül 2020’de yazdığı yazısındaki son cümlesi ne kadar haklıdır: “Çağdaş dünyayı ‘Hayır’ ve ‘Evet’e indirgemiş bir toplum müzelik bir fenomendir.”
Gazete Duvar
